Osada z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na stanowisku Sanok 59–60

Obiekty nieruchome

Jamy z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza dokumentowane były głównie w zachodniej części badanego obszaru, który pierwotnie oznaczony był jako Sanok 59. W części wschodniej - Sanok 60 - zarejestrowano jedynie 4 jamy, które na podstawie materiału można łączyć z omawianym horyzontem osadniczym. Przebadane na stanowisku Sanok 59-60 obiekty mają charakter osadowy. Nie ma wśród nich takich, które można uznać jednoznacznie za związane z działalnością produkcyjno-gospodarczą (np. piece, paleniska). Nie znaczy to, że część przebadanych jam nie pełniła takich funkcji. Wydzielające się na planie stanowiska skupiska obiektów z tego okresu odpowiadają zapewne zabudowie mieszkalnej osady. W strefach tych musiała również koncentrować się podstawowa, w znaczeniu codzienna, działalność gospodarcza mieszkańców.

Sanok, stan. 59–60. Plan warstwicowy stanowiska z zaznaczonymi obiektami z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza

Jamy zasobowe

Najliczniejszą grupę obiektów stanowiły jamy zasobowe. Wyróżniono ich 97, z czego 5 z nich nie zawierało materiałów zabytkowych. Ze względu jednak na ich lokalizację w strefie z obiektami z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz podobieństwo wypełnisk do sąsiednich jam również wzięto je pod uwagę w analizie. Obiekty te charakteryzowały się owalnymi rzutami poziomymi oraz trapezowatymi lub czworobocznymi profilami (tabela 4.1). W ich najczęściej wielowarstwowych wypełniskach rejestrowano licznie węgle drzewne (np. ob. 44/59, 48/59, 59/59, 72/59; ryc. 4.2; tabl. 4.1: 2, 4, 6; 4.2: 1), współwystępujące także z grudkami polepy (np. ob. 83/59, 125/59, 126/59, 127/59, 130/59; tabl. 4.1: 13; 4.3: 1; 4.4: 3, 10; 4.5: 2). Często materiały te rejestrowano w dolnych partiach. Niejednokrotnie w profilach widoczne były czarne warstwy użytkowe (?) przy samych dnach, tzw. stożki przydenne oraz zalegające powyżej, głównie na obrzeżach, warstwy czystej lub przemieszanej gliny z destrukcji ścianek. Głębokość tych obiektów była zróżnicowana. Dokumentowano spągi tego typu jam, które nie przekraczały 30 cm (ob. 114/59, 136/59, 140/59, 153/59, 198/59, 640/59, 1204/59, 1782/59). Dosyć licznie rejestrowano jednak obiekty głębokie, przekraczające 80 cm (ob. 59/59, 73/59, 83/59, 126/59, 127/59, 150/59, 156/59, 200/59, 228/59, 265/59, 310/59, 638/59, 639/59, 646/59, 655/59, 663/59, 770A/59, 909/59, 966/59,  1079/59; ryc. 4.5-4.7; tabl. 4.1: 6, 13; 4.2: 1; 4.4: 3; 4.4: 10; 4.7: 13; 4.8: 1; 4.13: 1, 11; 4.18: 6, 9; 4.23: 5, 7; 4.24: 8; 4.27: 1; 4.30: 1, 8; 4.32: 7; 4.34: 2; 4.35: 5). Średnica stropu zazwyczaj przynajmniej w jednym wymiarze przekraczała 100 cm, a jego powierzchnia wynosiła od 0,58 do niemal 5 m2. Odkrywano również obiekty o mniejszej średnicy, o wymiarach pomiędzy 60 a 90 cm (ob. 44/59, 83/59, 130/59, 153/59, 156/59, 198/59, 209/59, 212/59, 265/59, 592/59, 595/59, 631/59, 638/59, 640/59, 642/59, 735/59, 769/59, 859/59, 876/59, 966/59, 1136/59, 1190/50, 1204/59, 1416/59, 1468/59, 1475/59). Powierzchnia stropu takich obiektów oscylowała w granicach 0,27 – 0,75 m2.

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile jam zasobowych nr 44/59 i 48/59, 59/59 i 72/59

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile jam zasobowych nr 125/59, 126/59, 127/59 i 130/59

Głębokie jamy o trapezowatych lub czworobocznych przekrojach rejestrowano licznie m.in. na stanowisku Sanok 58 (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie). Powszechnie interpretuje się je jako magazyny – piwniczki (Michalski 1983, s. 156–157), które mogły być zlokalizowane zarówno wewnątrz domostw, jak i poza nimi. W tym drugim przypadku były zapewne dodatkowo osłonięte przez jakiegoś rodzaju zadaszenia (Jarosz 2015, s. 186). Na stanowisku Sanok 59-60 w pobliżu niektórych jam zasobowych zarejestrowano pojedyncze dołki posłupowe (ob. 200/59 i 201/59, 663/59 i 821/59 oraz 1204/59 i 1205/59). Zlokalizowane one były od strony południowej, wschodniej lub południowo-wschodniej.

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile jam zasobowych nr 198/59, 640/59, 1204/59 i 1782/59

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile jam zasobowych nr 735/59, 769/59 i 1136/59

Jamy gospodarcze

Podczas przeprowadzonych wykopalisk na stanowisku 59-60 przebadano 56 płytkich, nieckowatych lub bardziej nieregularnych jam z ceramiką z epoki brązu lub wczesnej epoki żelaza. Nie można wykluczyć, że w niektórych przypadkach mogły to być naturalne przegłębienia lub nierówności na poziomie calca, w które dostały się w sposób mniej lub bardziej przypadkowy fragmenty pradziejowych naczyń. Często dna tych obiektów były nierówne, a granice wypełnisk nieregularne. Ponadto do omawianych jam prawdopodobnie również należy obiekt bez materiału zabytkowego – 1827/59. Jego wypełnisko jest niemal identyczne jak ob. 1826/59, w którym zarejestrowano materiał datujący.

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile jam zlokalizowanych przy południowo–zachodniej granicy stanowiska (1–3) oraz profil trapezowatego obiektu 1650/59 (4)

Grupa ta obejmowała obiekty o średnich i małych rozmiarach oraz duże, których długość przekraczała 2,5 metra. Niektóre w rzutach poziomych były niewiele większe niż dołki posłupowe. Ich wypełniska rzadko były uwarstwione, ale często rejestrowano w nich węgle drzewne i grudki polepy (tabela 4.2). W większości przypadków w rzucie poziomym zarys omawianych jam był mniej lub bardziej regularnie owalny. Wyróżniono także obiekty o ósemkowatym zarysie i wannowatym bądź nieckowatym profilu (ob. 107/59, 173/59, 142/143/59). Jamy ósemkowate rozpoznano również na stanowisku w Warzycach (Czopek, Poradyło 2008, ryc. 50, ryc. 84).

Interesująco prezentowały się obiekty zlokalizowane w skupisku tuż przy południowo-zachodniej granicy inwestycji obszaru badanego jako Sanok 59. Jamy 1403/59, 1404/59, 1412/59, 1785/59 i 1789/59 na poziomie odkrycia rysowały się jako owalne zaciemnienia o jednakowej orientacji na linii NW-SE i wymiarach ok. 1,10–1,30 × 1,90–2,00 m. Obiekt 1412 znajdował się już przy samej granicy. Wydaje się jednak, że te charakterystyczne jamy ulokowane były po dwie. Należałoby się zatem spodziewać podobnego obiektu już poza inwestycją. W każdej z tych jam, w ich dolnych partiach zarejestrowano duże fragmenty węgli i polepy. W niewielkiej odległości od nich odkryto również obiekt trapezowaty – nr 1650/59, którego wypełnisko w całości składało się z większych grudek węgli i polepy. Wydaje się, że w omawianych obiektach udokumentowano materiał pochodzący prawdopodobnie z ognisk lub/i palenisk, które musiały znajdować się gdzieś w sąsiedztwie.

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile obiektów 312/59 i 564/59

Nietypowymi obiektami na stanowisku, do których trudno znaleźć analogię, były jamy 312/59, 564/59 i 636/59 zlokalizowane w niedużej odległości od siebie na arach H24-H25 i I25. W obiekcie 312/59 zarejestrowano fragmenty przepalonego drewna. Równolegle do niego w prostokątnym zagłębieniu o orientacji NE-SW znajdowały się węgle i grudki polepy. Podobny układ miała płytka warstwa z węglami w obiekcie 564/59, który znajdował się w odległości ok. 2 m od obiektu 312/59. Identyczne wypełnisko, nasycone węglami zarejestrowano także w obiekcie 636/59. Miał on podobnie jak jama 564/59 podłużny kształt.

Być może funkcje produkcyjne spełniała jama 653/59, w której zarejestrowano dużą ilość węgli drzewnych, polepy, przepalonych kamieni, ceramiki oraz fragmenty dwóch ciężarków tkackich. Na stanowisku zadokumentowano również skupisko ceramiki (ob. 555/59; tabl. 4.20: 4), w którego skład wchodziło 126 fragmentów z jednego naczynia.

Jamy gliniankowe

Oddzielnego potraktowania wymagają bardzo duże obiekty znajdujące się w północnej części obszaru badanego jako stanowisko Sanok 59. Wyróżniono tam 4 zespoły jam o nieregularnych kształtach i nieregularnych bądź nieckowatych profilach. W skład największego z nich wchodziły obiekty: 204/59, 205/59, 206/59, 207/59, 388/59, 389/59, 390/59, 391/59, 524/59, 525/59, 526/59, 530/59, 531/59, 532/59, 533/59, 534/59, 603/59, 959/59. Pierwotnie miały one zapewne w całości wspólne zasypisko, które na etapie badań było czytelne już tylko w południowej części zgrupowania. Podobnie wyglądał również kompleks 194/59, 953/59, 954/59, 955/59, 956/59, 957/59, 958/59. Tutaj na poziomie odkrycia zarejestrowano rozległy obiekt 194/59, pod którym wydzielone zostały kolejne jamy. Dwa mniejsze zgrupowania udokumentowano na arach C28 i E28-E29. W skład pierwszego wchodziły tylko dwa obiekty: 195/59 i 195A/59, natomiast drugie składało się z jam: 223/59, 224/59, 225/59, 527/59 i 528/59.

Omawiane obiekty spełniały zapewne funkcje wybierzyskowe. Relikty jamy gliniankowej wyróżniono także na sąsiednim stanowisku Sanok 58 (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie).

 

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile jam 204/59 i 207/59 wchodzących w skład glinianki

Sanok, stan. 59–60. Rzuty i profile jam 194/59, 195/59, 223/59, 224/59 wchodzących w skład glinianek

Konstrukcje słupowe

Na stanowisku Sanok 59-60 zarejestrowano również liczne dołki posłupowe. Większość z nich znajdowała się w strefie osadnictwa kultury przeworskiej. W 22 jamach – zarówno znajdujących się w większych skupiskach, jak i poza nimi odkryto jednak ułamki naczyń z epoki brązu lub wczesnej epoki żelaza . Niewykluczone, że część tej ceramiki mogła zalegać na złożu wtórnym. Analizując sytuację na stanowisku, wyodrębniono 5 konstrukcji, które z dużym prawdopodobieństwem można wiązać z omawianym horyzontem osadniczym. Znajdowały się one w strefie osadnictwa z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (konstrukcja I i II) lub też zlokalizowane były w części stanowiska, gdzie rozpoznano obiekty o różnej chronologii, jednak zawierały w swoich wypełniskach materiały datujące (konstrukcja III–V). Ponadto wyróżniono 3 konstrukcje, które określono ogólnie jako pradziejowe (konstrukcje VI–VIII). Nie ma jasnych przesłanek wskazujących na ich przynależność kulturową.

Sanok, stan. 59–60. Porównanie konstrukcji słupowych (I–V) związanych z epoką brązu i wczesną epoką żelaza

Sanok, stan. 59–60. Porównanie konstrukcji słupowych (VI–VIII) określonych jako pradziejowe

Konstrukcja I zlokalizowana była w północnej części obszaru badanego jako stanowisko Sanok 59. Składała się z czterech, regularnie rozmieszczonych słupów (co 3,2 m), zamykających obszar o powierzchni ok. 10 m2. W jej skład wchodziły obiekty 189/59, 192/59, 1455/59 i 1457/59, które rysowały się jako owalne zaciemnienia o U-kształtnych profilach.

Na arach F22-F23 wyodrębniono natomiast długi budynek (konstrukcja II). Jego zarys tworzyło 12 dołków posłupowych, rozmieszczonych nieregularnie w dwóch rzędach (577/59, 578/59, 579/59, 580/59, 581/59, 582/59, 583/59, 584/59, 585/59, 586/59, 587/59, 588/59). Mimo że w ich wypełniskach nie znaleziono zabytków, lokalizacja w pobliżu dużych, datowanych obiektów sugeruje związek omawianej zabudowy z epoką brązu i/lub wczesną epoką żelaza. Podobne budynki słupowe znamy także z osady w Boratynie, stan. 17 na Wysoczyźnie Kańczuckiej (Poradyło 2016, tabela IX, ryc. 89).

Zdecydowanie bardziej rozbudowana była konstrukcja III, rysująca się na planie prostokąta o wymiarach 4,30 × 5,40 m. Zorientowana była na osi NE-SW, podobnie jak omówione wcześniej przypadki. W jej wnętrzu zarejestrowano dołki posłupowe wskazujące na podział wewnętrzny. Jamy wchodzące w jej skład miały zarówno U-kształtne i czworoboczne profile (ob. 674/59, 839/59, 845/59, 968/59, 969/59, 971/59, 972/59, 974/59, 975/59, 977/59, 979/59), a także nieckowate (ob. 669/59, 842/59, 970/59). Większą i bardziej rozwiniętą konstrukcję związaną z epoką brązu rozpoznano na sąsiednim stanowisku w Sanoku 58 (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie).

Sanok, stan. 59–60. Wybrane jamy posłupowe z konstrukcji I (1) oraz z konstrukcji II (2–4)

Sanok, stan. 59–60. Wybrane jamy posłupowe z konstrukcji III

Materiał z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza zarejestrowano w wypełniskach obiektów 33/59 oraz 489/59, które wraz z sąsiadującymi jamami tworzyły konstrukcje IV i V. Obydwie były pierwotnie niewielkimi budynkami o zarysie prostokątnym (11–12 m2). Zorientowane były na osi NW-SE, przy czym konstrukcja V była nieco mocniej odchylona w kierunku zachodnim. Odmienna od konstrukcji I–III orientacja nie wyklucza jednak ich związku z omawianym horyzontem osadniczym. Na stanowisku Sanok 58 bowiem, gdzie odkryte obiekty związane były z pewnością z epoką brązu, również zaobserwowano stosowanie różnych układów (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie). Także na stanowisku w Warzycach, gdzie zabudowa słupowa związana była prawdopodobnie z późnym odcinkiem HaD i okresem LtA, wyróżniono konstrukcje zorientowane różnorodnie (Czopek, Poradyło 2008, ryc. 127).

Jak już wspomniano, nie jest jasna chronologia konstrukcji VI–VIII. Znajdowały się one na zachodnich peryferiach osady kultury przeworskiej oraz we wschodniej części osady z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (k. VI – na arze K32, k. VII – na arze J31, k. VIII – na arze F35). Były to niewielkie budynki o powierzchni ok. 5–8 m2 składające się z 4–5 słupów. Zarówno na stanowisku Sanok 58, jak i Sanok 59-60 niewielkie, niemal kwadratowe konstrukcje występują powszechnie, jednak miały one większe rozmiary (10–12 m2) (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie).

Rozplanowanie przestrzenne osady

Jasne jest, że osada z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza nie została przebadana w całości, a na jej stan, jaki zarejestrowano w trakcie wykopalisk, istotny wpływ mogło mieć późniejsze osadnictwo niszczące część obiektów. Kolejnych pozostałości po osadzie z tego okresu należy spodziewać się na południe i północ od przebadanego pasa drogowego. W tych kierunkach kontynuuje się część z rozpoznanych skupisk jam. Uchwycono natomiast zachodnią oraz wschodnią granicę osady. Na skrajnych arach z tych kierunków odnotowano tylko pojedyncze obiekty z epoki brązu.

Ponieważ rozpoznano wykopaliskowo bardzo dużą powierzchnię stanowiska, dysponujemy rzadką możliwością przyjrzenia się rozplanowaniu osady. Zajmuje ona zaskakująco dużą przestrzeń, ale poszczególne skupiska jam rozdzielają strefy, gdzie obiekty z tego okresu były nieliczne lub nie było ich wcale. Z tego powodu całość robi wrażenie słabo zagospodarowanej. Odległość między skrajnymi skupiskami jam wynosiła około 280 metrów.

Większość odkrytych obiektów z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na stanowisku badanym jako Sanok 59 występuje w mniej lub bardziej zwartych skupiskach.

Największe i najbardziej zwarte skupisko obiektów znajduje się mniej więcej pośrodku osady z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, na arach: E23-E24, F24-29, G25-29, H23-30, I24-I28 i zajmuje powierzchnię ok. 21 arów. W strefie tej dominowały jamy zasobowe. Zdecydowanie mniej wyróżniono tutaj jam gospodarczych. Ponadto w części tej zadokumentowano również obiekty zawierające fragmenty przepalonego drewna i warstwy nasycone węglami drzewnymi (ob. 312/59, 564/59 i 636/59). Analizując omawiane zgrupowanie, wydaje się, że można by tutaj wyodrębnić dodatkowo 3 mniejsze grupy oddzielone od siebie o ok. 10–11 m. Aż w 14 obiektach w tej strefie wystąpiła ceramika charakterystyczna dla epoki brązu (formy naczyń, ornament, technologia), a tylko w dwóch o cechach zespołów typu Niepla. Kilkanaście metrów na północ od nich, na arach E28-29 przebadano natomiast zespół jam, z których przynajmniej jedna powinna być podobnie datowana. Rozległa jama gliniankowa znajdowała się też na północno-zachodnim skraju omawianego skupiska. Nie jest jasna jej chronologia. Wydaje się, że związana jest jednak z młodszymi etapami epoki brązu (na podstawie materiałów z ob. 204). Na północ od omawianego największego skupiska zarejestrowano kolejne dwie glinianki, które wraz ze zgrupowaniem jam 223/59-225/59 tworzyły ewidentnie strefę, gdzie pozyskiwano surowiec. Co ciekawe, również tutaj w wypełniskach wyróżniono charakterystyczny materiał typu Niepla. Jamy gliniankowe rozlokowane były po łuku wokół placu, gdzie znajdował się tylko jeden płytki, nieckowaty obiekt. Na zachód od nich niejako w kontynuacji zlokalizowana była grupa obiektów zasobowych (ob. 1450/59, 1452/59, 186/59, 187/59, 188/59; tabl. 4.10: 3-5; 4.36: 13; 4.37: 1), pomiędzy którymi znajdowała się niewielka konstrukcja słupowa.

Sanok, stan. 59–60. Centralne skupisko obiektów w podziale funkcjonalnym (A) i chronologicznym (B)

Wschodnia część osady obejmuje mało spójne skupiska obiektów zlokalizowane na arach: E31, F31, G32-G34, H35, I31, I34-36, J32, J35-37, K32-34, K36, L34-L35, L38-39, M34-35, M39 i N37-38. Nawarstwiło się na nie osadnictwo kultury przeworskiej. Żadna z jam tworzących te zgrupowania nie dostarczyła ceramiki, którą można byłoby bez problemu datować na HaD i początki okresu lateńskiego. Jedyny obiekt o takiej chronologii w tej strefie znajdował się przy granicy wykopu i jednocześnie osady, na arze N38. Podobnie jak w przypadku centralnego skupiska również tutaj dominowały jamy zasobowe. Pomiędzy nimi rejestrowano pojedyncze jamy gospodarcze. W tej części wyróżniono także najliczniejsze ślady zabudowy słupowej (6 z 8 konstrukcji) z dużym prawdopodobieństwem związanej z epoką brązu.

Sanok, stan. 59–60. Północne skupisko obiektów w podziale funkcjonalnym (A) i chronologicznym (B)

Niewielkie wyodrębniające się skupiska wyróżniono przy północnej granicy przebadanego pasa drogowego oraz na arach C7-C8, D7-D8. Pierwsze tworzyło co najmniej pięć jam. W jednej z nich znaleziono materiał typowy dla epoki brązu. Natomiast w drugim zadokumentowano 3 obiekty, w tym jeden podobnie datowany.

W południowo-zachodniej części osady wydzielono 2 skupiska. Obydwa zgrupowania należały do mało zwartych. Pierwsze tworzyły jamy przebadane na arach J17-18, K17-19 i L18-19, natomiast drugie skupisko wyznaczono w obrębie arów M14-15, N12-15, O13-014 i P13-14. Żaden z odkrytych tam inwentarzy nie wykazywał cech zespołów typu Warzyce, co może sugerować, że cała ta część osady pochodziła z wczesnej epoki żelaza. Dodatkowo należy zauważyć, że funkcjonalnie w przeciwieństwie do omawianych wcześniej skupisk centralnego i wschodniego dominowały tam jamy gospodarcze. Generalnie tylko 2 obiekty związane z typem Niepla zaliczono do obiektów o funkcji magazynowej. W obydwóch przypadkach posiadały jednak profil czworoboczny. Obiektów trapezowatych wśród jam związanych z typem Niepla brak też na stanowisku w Jabłonicy Ruskiej oraz w Równem (Drewniak, Mazurek 2022; Drewniak et al. 2024). Jedyny obiekt trapezowaty – nr 135 w Równem związany był jeszcze z epoką brązu (Drewniak et al. 2024).

Podsumowując powyższe uwagi, możemy wstępnie przyjąć, że kształt osady zmieniał się w czasie. Najstarsza i najdłużej użytkowana była zapewne jej część centralna. W kolejnych etapach mogły powstawać następne skupiska obiektów odpowiadające zabudowie. Najmłodsze z nich obejmowały przypuszczalnie południowo-zachodnią i północną strefę osady.

Sanok, stan. 50–60. Południowo–zachodnie skupisko obiektów w podziale funkcjonalnym (A) i chronologicznym (B)

Około 210 metrów na wschód od granic opisanej osady, już w zasięgu stanowiska 60, odkryto cztery obiekty z ceramiką z epoki brązu lub wczesnej epoki żelaza. Pojedyncze podobnie datowane skorupy znaleziono w tym rejonie także na poziomie odhumusowania. Skupisko to od właściwej osady oddzielało niewielkie, obecnie zabagnione obniżenie. Cała ta strefa została później zajęta przez rozległą osadę z okresu rzymskiego z licznymi konstrukcjami budynków słupowych. Z tego powodu ta starsza, „brązowa” ceramika znaleziona w dwóch dołkach posłupowych, mogła zalegać tam na złożu wtórnym. W przypadku dwóch nieco większych jam były to płytkie, nieckowate obiekty, które należy datować raczej na wczesną epokę żelaza. Przypuszczalnie mamy tu do czynienia z reliktami pojedynczej zagrody lub ze śladem krótkotrwałego osadnictwa.

Sanok, stan. 59–60. Wschodnie skupisko obiektów w podziale funkcjonalnym (A) i chronologicznym (B)

Generalnie zadokumentowane na stanowisku 59-60 jamy nie różniły się specjalnie od obiektów znanych z innych, badanych wykopaliskowo osad z terenu Karpat (np. Parczewski 1997, ryc. 3; 1999, ryc. 3; 2000, ryc. 3, 5; Czopek, Poradyło 2008, s. 133–144). Mimo dużego obszaru badań i znacznej ilości reliktów osadnictwa o młodszej chronologii obiekty te tworzył dosyć wyraźny układ. Wyróżniono zwarte skupiska o charakterze magazynowo-gospodarczym, gdzie zarejestrowano również pozostałości zabudowy słupowej. Do największych należały skupisko centralne i wschodnie. Ponadto w strefie północnej zlokalizowane były duże zespoły jam gliniankowych. W strefie południowo-zachodniej natomiast dominowały jamy gospodarcze, w tym z ewidentnymi śladami palenia ognia w ich pobliżu. Pomiędzy skupiskami rejestrowano puste przestrzenie, charakterystyczne także m.in. dla osady Sanok 58 (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie), czy oddalonym na północ stanowisku 1 w Jabłonicy Ruskiej (Drewniak, Mazurek 2022, plan 1).

Zabytki ruchome

TABLICE

Ceramika

Cechy technologiczne

Zbiór ceramiki ze stanowiska 59 w Sanoku, który można łączyć z epoką brązu i wczesną epoką żelaza, liczył 3793 fragmenty naczyń. Z tej liczby 3608 skorup pochodziło z wypełnisk przebadanych obiektów, a pozostałe 185 znaleziono luźno na poziomie odhumusowania lub na hałdach. Z analizy wykluczono inwentarz obiektu 204/59, który różnił się technologicznie od pozostałych, zaliczonych tu materiałów. Może nawet reprezentować całkiem inną jednostkę kulturową. Wszystkie dane ilościowe przedstawione w tej części opracowania podano w oparciu o zestawienia tabelaryczne.

Zdarza się, że w inwentarzach poszczególnych obiektów znajdowały się liczniejsze fragmenty z jednego lub kilku naczyń. W tabelach 4.3–4.5 podano rzeczywistą ilość tych skorup, co w pewnym stopniu fałszuje wyniki, ale – biorąc pod uwagę charakter materiałów osadowych – nie ma satysfakcjonującego rozwiązania tego problemu.

Analizę materiału ceramicznego wykonano, wydzielając cztery podstawowe grupy technologiczne (tabela 4.3):

• I – naczynia o powierzchniach zewnętrznych czarnych, wewnętrznych szarobrunatnych,
• II – naczynia o powierzchniach zewnętrznych szarobrunatnych, wewnętrznych czarnych,
• III – naczynia o powierzchniach z obydwu stron szarobrunatnych,
• IV – naczynia o powierzchniach z obydwu stron czarnych lub ciemnoszarych.

Uwzględniono również fakturę powierzchni skorup (tabela 4.4) oraz rodzaj domieszki schudzającej obecnej w masie ceramicznej (tabela 4.5). Pełną analizą technologiczną objęto tylko 61% odkrytej ceramiki. W przypadku pozostałych 1485 fragmentów naczyń (1418 z obiektów i 67 spoza) nie było to możliwe z powodu ich wtórnego przepalenia, silnego zniszczenia lub niezachowania powierzchni.

Różnice w tabelach 4.3–4.5 pomiędzy ceramiką z obiektów i pozostałą, odkrytą w innym kontekście, wynikają zapewne z niewielkiej ilości tych „luźnych” materiałów, a być może także ze sposobu ich pozyskania. Daje się jednak zauważyć ogólną zbieżność technologiczną tych dwóch grup.

Zwraca uwagę wysoki udział procentowy II i IV grupy technologicznej oraz stosunkowo niewielki jak na materiały z epoki brązu z tej części Polski odsetek naczyń o powierzchniach szarobrunatnych, ponieważ takich cech nie posiadała nawet połowa skorup (tabela 4.3). Wyraźnie dominowała ceramika o powierzchniach z obydwu stron gładkich (tabela 4.4). O wiele rzadziej występowały ułamki naczyń przynajmniej z jednej strony szorstkie, chropowate lub obmazywane. Te ostatnie należały do wyjątkowo nielicznych.

W tej części polskich Karpat podobne analizy technologiczne materiałów z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza wykonano m.in. dla osady w Warzycach, stan. 17 (Czopek, Poradyło 2008, s. 149–155). Uzyskane wyniki dla obydwu stanowisk były bardzo podobne . Jedyną poważniejszą różnicą był zdecydowanie większy w Sanoku udział naczyń o powierzchniach z obydwu stron czarnych.

Przeprowadzona analiza technologiczna ma istotne mankamenty. Traktuje bowiem łącznie materiały o szerokim spektrum chronologicznym od środkowego okresu epoki brązu po wczesną epokę żelaza, a być może nawet początki okresu lateńskiego. Jeśli porównamy materiały z wcześnie datowanych jam, jak choćby z 658/59, 770A/59 czy 965/59 z tymi, które pochodzą z końcowych faz istnienia osady (np. z obiektów: 136/59, 148/59 i 152/59), zobaczymy, że były to dwa zupełnie odmienne typy zespołów. Różnice te zostały szczegółowo omówione w podrozdziale poświęconym datowaniu osady. Dla większości przebadanych obiektów nie było szans dokładnego określenia ich chronologii, a tym samym wykonania sensownej analizy technologicznej w podziale na węższe odcinki czasowe.

Naczynia wazowate

Nietypowo jak na materiały osadowe licznie reprezentowane były na stanowisku 59-60 w Sanoku fragmenty naczyń wazowatych. Niestety, rozdrobnienie ceramiki, którą dysponujemy, utrudniało ich analizę typologiczno-chronologiczną.

W całości udało się zrekonstruować tylko jedno naczynie (tabl. 4.4: 12). Była to mało charakterystyczna waza o zaokrąglonym brzuścu bez szyjki, przypominająca nieco garnki, o dobrych analogiach na terenach położonych bardziej na północ, już poza obszarem Karpat, w zespołach o raczej późnej chronologii (Moskwa 1973, tabl. I: 6; Poradyło 2001, tabl. I: 12; Trybała-Zawiślak 2012, tabl. XXXVI: 12).

W materiale z obiektu 658/59 znajdowały się dwie fragmentarycznie zachowane, bardzo podobne kształtem wazy (tabl. 36: 6; 37: 3). Obydwie miały nisko umieszczony, wyraźny załom brzuśca oraz niewyodrębnione szyjki. Pierwsza zdobiona była szerokimi, skośnymi kanelurami, natomiast druga posiadała uszka. Podobne, choć nie identyczne, naczynia znamy z cmentarzyska w Sanoku-Olchowcach, stan. 16 (Zielińska 2005, tabl. VIII: 8, 10) z osady w Warzycach koło Jasła (Czopek, Poradyło 2008, tabl. VIII: 1; XI) oraz osady w Jabłonicy Ruskiej, stan. 1 (Drewniak, Mazurek 2022, tabl. 6.28: 2).

W pozostałych przypadkach zachowane fragmenty nie pozwalały na dokładne określenie kształtu całego naczynia. Nie zawsze możemy być nawet pewni, czy właściwie określiliśmy jego formę jako wazowatą, chociaż podczas analizy brano pod uwagę nie tylko sam profil skorup, ale również ornamentykę i cechy technologiczne. Jak się wydaje, niektóre wazy miały rozchylone na zewnątrz partie brzegowe, dlatego mamy czasem problem ze stwierdzeniem, czy dany fragment pochodził z takiego właśnie naczynia, czy raczej z misy, zwłaszcza że wśród tych ostatnich były okazy głębokie, nawiązujące kształtem do naczyń wazowatych (tabl. 4.27:2). Oczywiście są to typowe problemy związane z klasyfikacją silnie rozdrobnionej ceramiki osadowej. Mamy podstawy, by sądzić, że w materiałach z Sanoka występują nie tylko duże wazy, ale też naczyńka o małych rozmiarach (tabl. 4.4: 11; 4.13: 2, 4; 4.27: 15; 4.35:4). Przynajmniej część z nich była zdobiona.

Za pochodzące z naczyń wazowatych uznano liczne fragmenty brzuśców i szyjek (tabl. 4.1: 5, 7; 4.3: 8, 9; 4.13: 3; 4.21: 6; 4.22: 12; 4.25: 1, 2; 4.29: 4; 4.28: 9; 4.30: 4; 4.32: 4, 9; 4.35: 4; 4.40: 4) oraz ułamki brzegów (tabl. 4.1: 14, 15; 4.2: 9; 4.5: 3; 4.7: 4, 12; 4.13: 4, 5; 4.15: 16; 4.16: 2, 4; 4.24: 6; 4.27: 10; 4.28: 3; 4.29: 2; 4.32: 5; 4.34: 5; 4.33: 3; 4.35: 6, 10). Brzuśce były dwustożkowate lub zaokrąglone, wyodrębnione lub płynnie przechodzące w stożkowate lub rzadziej cylindryczne szyjki, niekiedy z rozchylonym brzegiem. Powierzchnie z jednej strony miały czarną barwę, a z drugiej szarobrunatną lub – nieco rzadziej – z obydwu czarną lub szarobrunatną.

Istotny był sposób zdobienia naczyń wazowatych. Niektóre z obecnych w Sanoku motywów ornamentacyjnych były szeroko rozpowszechnione i występowały przez cały okres istnienia kultury łużyckiej. Dotyczyło to między innymi guzków i grup skośnych kresek rytych bądź poziomych linii umieszczanych w okolicach załomu brzuśców (tabl. 4.1: 5; 4.22: 12; 4.25: 1; 4.40: 4).

Zupełnie inaczej wyglądała kwestia zdobienia stożkowatych szyjek naczyń szerokimi, poziomymi kanelurami (tabl. 4.7: 12; 4.13: 3; 4.29: 4; 4.31: 3). Ten sposób ornamentowania ceramiki znajdowanej po polskiej stronie Karpat był już w literaturze kilkakrotnie sygnalizowany i omawiany (m.in. Gedl 1998, s. 70–72; Czopek, Poradyło 2008, s. 156). Dekoracja tego rodzaju jest typowa szczególnie dla kultury Gava (Kemenczei 1984, tabl. CVI: 1-4; CXXIX: 1, 6, 11; CXXX: 1-3, 5; CXXXIV: 14, 18). Warto jednak zauważyć, że fragmenty z Sanoka nie zawsze posiadały rozchylony na zewnątrz brzeg na wzór waz w typie gawskim (tabl. 4.7: 12). Wszystkie miały podobne cechy technologiczne. Ich powierzchnie zewnętrzne były czarne, często silnie wygładzone, natomiast wewnętrzne szarobrunatne. Z najbliższych nam terytorialnie analogii można wymienić identycznie zdobione ułamki waz z Siedlisk, stan. 10, Rymanowa, stan. 25, Temeszowa, stan. 1, Nowosielec, stan. 24, Wietrzna, stan. 5 i Sanoka, stan. 13 (Gedl 1998, tabl. XII: 25; XIII: 25; XIV: 15; XXII: 4; XLVII: 1-2; XLIX: 10), a nawet prawie całe naczynia (Czopek, Poradyło 2008, tabl. VII; XXXI: 6).

Na szyjkach naczyń z Sanoka pojawiał się też ornament nieco węższych, poziomych rowków (tabl. 4.13: 4), którym towarzyszył czasem rząd odcisków stempelka (tabl. 4.3: 8).

Często wazy zdobione były w górnej partii brzuśca lub w obrębie jego załomu pionowymi bądź skośnymi kanelurami o różnej szerokości (tabl. 4.21: 6; 4.25: 2; 4.29: 1; 4.30: 9; 4.33: 4, 9; 4.35: 4). Niekiedy ornament ten rozdzielały guzki. Do materiałów z osady w Warzycach (Czopek, Poradyło 2008, tabl. XI; XXVIII: 7) nawiązuje odkryty w jamie 569/59 fragment z szerokimi kanelurami pokrywającymi wymodelowany z powierzchni naczynia guz (tabl. 4.21: 6).

Ten sposób zdobienia naczyń we wschodniej części polskich Karpat szczegółowo omówił w swojej pracy M. Gedl (1998, s. 65–68), opowiadając się za jego „łużycką” genezą, a niekoniecznie przejawem kontaktów z kulturą Gava. Do podobnych wniosków doszli autorzy opracowania materiałów z osady w Warzycach, stan. 17 (Czopek, Poradyło 2008, s. 155–156). Naczynia wazowate ornamentowane na brzuścu pionowymi lub skośnymi kanelurami należy datować przede wszystkim na IV okres epoki brązu.

Garnki

Najczęściej używanymi przez mieszkańców osady naczyniami były garnki. To ich fragmenty znaleziono w wypełniskach większości przebadanych jam. Niestety, rozdrobnienie ceramiki powoduje, że żadnego z tych naczyń nie udało się zrekonstruować w całości. Biorąc pod uwagę kształt, można podzielić odkryte garnki na dwa podstawowe typy: o esowatych profilach oraz jajowate.

Liczniejszą i bardziej zróżnicowaną grupę stanowiły te pierwsze. Były wśród nich fragmenty dużych garnków, przypuszczalnie o charakterze zasobowym, z silnie rozchylonymi brzegami (tabl. 4.2: 10; 4.8: 2; 4.11: 11; 4.20: 5; 4.25: 5; 4.33: 11; 4.34: 1). Średnice ich wylewów mieściły się w przedziale od 30 do 36 cm. Trochę mniejszy był garnek z jamy 658/59 zdobiony poniżej przewężenia szyjki guzkami (tabl. 4.28: 1). Maksymalne średnice brzuśców niewiele różniły się od szerokości wylewów. Bardziej tulipanowaty kształt miał jedynie garnek z obiektu 965/59 (tabl. 4.33:11). Powierzchnie zewnętrzne najczęściej były szarobrunatne, a wewnętrzne czarne, rzadziej z obydwu stron szarobrunatne, gładkie lub szorstkie. Jako domieszki schudzającej dodawanej do gliny używano przede wszystkim tłucznia kamiennego, m.in. o czarnej barwie, któremu towarzyszył mniej liczny tłuczeń ceramiczny, czasem w postaci pojedynczych ziaren.

Podobne duże garnki o esowatych profilach były typowe dla osad z terenu polskich Karpat datowanych na epokę brązu. Odkryto je m.in. w Sanoku – Białej Górze, stan. 3 (Gedl 1998, tabl. XXXV: 7; XXXVI: 1-4) i Warzycach, stan. 17 (Czopek, Poradyło 2008, tabl. VIII: 2; X: 1; XII: 1-2; XIII: 1; XVII: 8; XXVIII: 11; XXIX: 1).

W materiale z Sanoka licznie reprezentowane były również esowate garnki średniej wielkości tabl. 4.4: 2; 4.28: 2; 4.33: 10). Szczególnie dużo odkryto ich w obiekcie 204/59 tabl. 4.15: 8; 4.15: 4; 4.16: 1, 4, 8, 9; 4.17: 3; 4.18: 3). Różniły się między sobą proporcjami oraz stopniem rozchylenia partii brzegowych. Niektóre miały prawie pionową górną partię z wygiętym na zewnątrz samym wylewem, czasem dodatkowo pogrubionym tabl. 4.4: 5; 4.16: 1; 4.17: 3). Często mamy do czynienia tylko z fragmentami rozchylonych na zewnątrz brzegów, które mogą pochodzić właśnie z tego typu naczyń (tabl. 4.1: 11; 4.2: 7, 8; 4.3: 6; 4.10: 8; 4.15: 1, 3, 5, 9; 4.18: 11; 4.21: 7; 4.24: 2; 4.33: 5). Z wyjątkiem obiektu 204/59 garnki te nie różniły się technologicznie od omówionych powyżej dużych form zasobowych.

Głównie z powodu nietypowego dla garnków ornamentu grup skośnych kresek rytych oraz podobnie wykonanych poziomych i falistych linii do form osobliwych należało zrekonstruowane naczynie o tulipanowatym kształcie z jamy 641/59 (tabl. 4.24: 3). Można je też uznać za rodzaj wysmukłej wazy.

O wiele rzadziej występowały garnki jajowate. Jedyny egzemplarz, który udało się na podstawie zebranych fragmentów częściowo zrekonstruować, znaleziono na złożu wtórnym w nowożytnym obiekcie 833/59 oraz w obiekcie 843/59 z okresu rzymskiego (tabl. 4.42: 12). Było to duże naczynie o nierównych, miejscami obmazywanych powierzchniach, z domieszką gruboziarnistego tłucznia ceramicznego. Częścią garnków jajowatych mogły być ewentualnie niektóre ułamki brzegów (tabl. 4.4: 6; 4.6: 5; 4.37: 2; 4.40: 6). W odróżnieniu od form o esowatych profilach ich powierzchnie zawsze miały z obydwu stron szarobrunatną barwę.

We wschodniej części polskich Karpat garnki esowate licznie występowały na stanowiskach datowanych zarówno na środkowy (Bober 1992, tabl. I: 1, 10; II: 4; Ginalski 1992, ryc. 4: a, b; Pohorska-Kleja, Zielińska 1993, tabl. II: 4, 6, 7), jak i młodszy oraz najmłodszy okres epoki brązu (Gedl 1998, tabl. XXXV: 5, 7; XXXVI; XXXVII: 1-3, 7-10; Zielińska 2005, tabl. I: 1, 4; II: 4, 17, 25; III: 3, 6, 7; IV: 1, 3, 29; V: 1, 4, 5; VI: 1-3; VII: 7, 11; VIII: 1, 5, 13; IX: 1, 10; Czopek, Poradyło 2008, s. 157–159). Nie miały one większego znaczenia w studiach nad chronologią.

We wczesnej epoce żelaza w Karpatach szeroko rozpowszechniło się zdobienie garnków listwami plastycznymi z dołkami palcowymi. Liczne fragmenty takich właśnie naczyń odkryto na osadach w Niepli, stan. 3 (Gancarski 1989, ryc. 5: 9; Gedl 1998, tabl. XXXII: 8, 11-14), Wrocance, stan. 14 (Gancarski 1992, ryc. 7: 7-8), Korczynie, stan. 13 (Poleska 2008, ryc. 8: 21; 9: 1-6; 11: 12-13; 12: 15-16; 13: 1-3, 9-10, 14; 16: 1-2, 5; 22: 1-2, 4-5) i Warzycach, stan. 17 (Czopek, Poradyło 2008, tabl. II: 4; XIV: 4; XV: 4; XVIII: 9; XIX: 1; XXII: 20; XXIII: 4, 10, 13; XXIV: 2-3; XXVI: 1-2, 4, 7; XXVII: 6-7, 9; XXXVII: 17; XXXVIII: 8). Na wschód od Wisłoki materiały takie określane są jako typ Niepla (Czopek, Poradyło 2008, s. 181, 184; Czopek 2009), natomiast na terenach położonych bardziej na zachód, między innymi na Sądecczyźnie, jako zespoły Zabrzeż – Podegrodzie (Madyda-Legutko 1995).

Na stanowisku 59-60 w Sanoku mniej lub bardziej charakterystyczne ułamki garnków zdobionych listwami plastycznymi znaleziono w 6 jamach o numerach: 126/59, 136/59, 152/59, 194/59, 195/59 i 1785/59 (tabl. 4.4: 4; 4.6: 4; 4.9: 2; 4.11: 2; 4.11: 2-4; 4.39: 5), ale także poza obiektami m.in. na arze O56 już w zasięgu dawnego stanowiska 60. Jak już wspomniano, należy je datować na wczesną epokę żelaza i początki okresu lateńskiego. Od pozostałych garnków różnią się nie tylko ornamentyką, ale również technologią. Mają z obydwu stron nierówne, szarobrunatne powierzchnie oraz domieszkę gruboziarnistego tłucznia ceramicznego. Z najbliższych im terytorialnie analogii można wymienić znaleziska z Sanoka, stan. 58 (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie), Sanoka-Olchowców, stan. 16 (Zielińska 2005, tabl. I: 10-11; III: 18; VII: 2-3) i Hłomczy, stan. 1 (Muzyczuk, Pohorska-Kleja 1994, tabl. XVII: 4, 15-16, 19-20; XVIII: 1).

Misy

Bardzo licznie w analizowanym materiale ze stanowiska 59 reprezentowane są misy, które można określić ogólnie jako profilowane. Stanowią grupę mocno zróżnicowaną. Ich sensowna klasyfikacja przysparza sporo problemów, zwłaszcza gdy dysponujemy tak silnie rozdrobnioną ceramiką jak w Sanoku.

Za formy klasycznych mis profilowanych można uznać szerokootworowe naczynia o dwustożkowatych brzuścach łukowato przechodzących w niewyodrębnione, w różnym stopniu rozchylone na zewnątrz brzegi. Ich fragmenty odkryto w sześciu obiektach (tabl. 4.7: 10; 4.11: 1; 4.36: 6, 8; 4.48: 4; 4.41: 2). Tylko jedno z tych naczyń posiadało ornament. Z trapezowatej jamy 655/59 pochodziły ułamki podobnej do wymienionych, aczkolwiek nieco wyższej, misy zdobionej na załomie brzuśca guzkami (tabl. 4.27: 2). Do tej grupy naczyń wypada zaliczyć również niewielką, płytką miseczkę z obiektu 195/59 (tabl. 4.11: 6). Jej bogatą ornamentykę tworzyły guzki i skośne nacięcia umieszczone na załomie.

Odmienny typ obejmuje misy profilowane o zaokrąglonych brzuścach i wyraźnie wyodrębnionych, wysokich brzegach wychylonych na zewnątrz, zdobione guzkami (tabl. 4.7: 14; 4.28: 5). Nawiązywał do nich fragment miseczki z jamy 658/59 o cylindrycznej szyjce i rozchylonym wylewie (tabl. 4.28: 3).

Do tej kategorii naczyń należy również niewielkie, płytkie naczynie z jamy 1782/59 (tabl. 4.40: 2).

Częścią mis profilowanych mogą być ewentualnie niektóre brzegi, choć oczywiście nie mamy co do tego pewności (tabl. 4.4: 8, 9; 4.6: 10; 4.11: 5, 9; 4.13: 5; 4.27: 3; 4.39: 3). Rzadko możliwe jest ich bezbłędne sklasyfikowanie, nawet przy uwzględnieniu cech technologicznych. Tylko dwa z tych brzegów posiadają wyraźnie zaznaczone miejsce wyodrębnienia brzuśca.

Z dużo mniejszymi obawami co do poprawności klasyfikacji możemy do mis profilowanych zaliczyć fragmenty dwustożkowatych brzuśców i partii przydennych (tabl. 4.6: 13; 4.16: 7; 4.23: 2; 4.27: 12; 4.30: 11). Prawie wszystkie były zdobione w górnej partii brzuśca i na jego załomie. Ornament tworzyły guzki, szerokie, skośne lub pionowe kanelury bądź grupy skośnych kresek rytych.

Misy profilowane w strefie polskich Karpat, podobnie jak w całej kulturze łużyckiej, występowały zarówno w zespołach z epoki brązu, jak i we wczesnej epoce żelaza (Gedl 1998, s. 75–76). Większość z nich miała niewielkie znaczenie dla datowania materiałów, wśród których je znaleziono. Wyjątkiem od tej reguły może być fragment zdobiony szerokimi, skośnymi kanelurami z jamy 770A/59 (tabl. 4.30: 11). Misy z taką ornamentyką datuje się głównie na młodszy okres epoki brązu (Czopek, Poradyło 2008, s. 160).

Nadspodziewanie rzadko w analizowanym materiale występowały misy półkuliste, które były przecież szeroko rozpowszechnione w środowisku kultury łużyckiej przez cały okres jej istnienia (Gedl 1962, s. 37). Ich fragmenty znaleziono w obiekcie 204/59 (tabl. 4.15: 18; 4.16: 6). Pochodzą z naczyń o dużych średnicach wylewów, w dwóch przypadkach z pogrubioną krawędzią brzegu. Cechy te upodabniają je do mis znanych z osady w Warzycach, stan. 17 (Czopek, Poradyło 2008, tabl. I: 9; XXV: 1; XXXIII: 4).

Jako fragment misy półkulistej albo stożkowatej można ewentualnie interpretować brzeg z jamy 126/59 (tabl. 4.4: 7). Z kolei na hałdzie ziemi przy arze E26 znaleziono ułamek ceramiki pochodzący przypuszczalnie z misy o brzegu lekko zagiętym do środka (tabl. 4.42: 5). Naczynia o takich formach datujemy głównie na wczesną epokę żelaza, choć pojawiają się już u schyłku epoki brązu (Gedl 1994, s. 42–43; 1998, s. 77).

Czerpaki i kubki

W materiale ceramicznym ze stanowiska 59-60 w Sanoku czerpaki stanowiły niewielką grupę. W dodatku nie ma pewności, czy na podstawie małych i niecharakterystycznych fragmentów ceramiki, którymi dysponujemy, poprawnie określono formy całych naczyń jako czerpaki. Za kryterium oceny posłużył nie tylko profil skorup i wymiary, ale także cechy technologiczne oraz motywy ornamentacyjne.

Do czerpaków zaliczono dwa fragmenty brzuśców zdobione guzkami i krótkimi, pionowymi kanelurami (tabl. 4.7: 5; 4.13: 7), ułamek naczynia z nasadą ucha (tabl. 4.38: 13) oraz małe, wypukłe do środka dno (tabl. 4.27: 8). Częścią czerpaka lub misy było szerokie, taśmowate ucho z jamy 965/59 (tabl. 4.33: 7).

Większość wymienionych fragmentów pochodzi z czerpaków profilowanych. Była to grupa naczyń obejmująca dość zróżnicowane formy, jeśli chodzi o kształt, z różną intensywnością występująca przez cały okres istnienia kultury łużyckiej (Gedl 1994, s. 44). Sposób zdobienia dwóch fragmentów z Sanoka (tabl. 4.7: 5; 4.13: 7), a zwłaszcza kanelury pokrywające guzki, które nadają naczyniu oglądanemu z góry wielokątny kształt, wyraźnie nawiązuje do materiałów z osady w Warzycach, stan. 17 (Czopek, Poradyło 2008, tabl. XXX: 5). Ich datowanie można zawęzić do środkowego i młodszego okresu epoki brązu.

Jako kubek trzeba określić prawie w całości zachowane naczynie, znalezione przy dnie obiektu 204/59 (tabl. 4.16: 3). Charakteryzuje je stożkowato rozszerzający się ku górze brzusiec z lekko profilowaną partią brzegową oraz masywne, wałkowate ucho. Jego powierzchnie były niestarannie wykonane, nierówne, o plamistej, ceglastej i szarobrunatnej barwie.

W szeroko rozumianym środowisku kultury łużyckiej wysmukłe kubki o takich proporcjach należą do rzadkości, a jeśli już się pojawiają, to ich brzuśce były zupełnie inne, beczułkowate. Pojedyncze, podobne naczynia znane były natomiast z zespołów kultury Gava (Kemenczei 1984, tabl. LXXI:  2), ale także z kultury Otomani-Füzesabony (Gogâltan 1999, ryc. 5: 3).

Naczynia sitowate

W jamach 125/59 i 212/59 odkryto brzegi naczyń sitowatych (tabl. 4.3: 3; 4.13: 9). Fragmenty z tego drugiego obiektu były silnie przepalone, wręcz zżużlone.

W tej części Karpat naczynia takie należą do rzadkości. Ich pojedyncze znaleziska koncentrują się w dolinie górnego Sanu, na odcinku od Dynowa do Sanoka (Gedl 1998, s. 79).

Zabytki wydzielone

Ciężarki tkackie

W czterech jamach o numerach: 152/59, 173/59, 653/59 i 1650/59 znaleziono fragmenty dużych ciężarków tkackich wykonanych z gliny. Tylko w jednym przypadku był to okaz w miarę dobrze zachowany (tabl. 4.39: 1). Pozostałe fragmenty nie pozwalały na pełną rekonstrukcję (tabl. 4.9: 3; 4.10: 2, 3; 4.26: 1, 2). Były to masywne, ciężkie zabytki o kształcie przypominającym ostrosłup ze ściętym wierzchołkiem i z otworem od strony węższego końca. Powszechnie łączy się je z tkactwem.

W strefie polskich Karpat zabytki tego typu znane są z osad w Warzycach, stan. 17 (Czopek, Poradyło 2008, tabl. II: 2-3; IV: 2) i Wrocance, stan. 14 (Gancarski 1992, ryc. 8: 2-4) z obiektów datowanych na wczesną epokę żelaza, należących do tzw. zespołów typu Niepla, oraz w Sanoku, stan. 58, z obiektu o nieustalonej do końca chronologii (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie). Występują również na podobnie datowanych stanowiskach ze wschodniej Słowacji (Budinský-Krička, Miroššayová 1992, tabl. VIII: 16; Miroššayová 2007, ryc. 6, 8).

Przęślik

Z warsztatem tkackim związane były także gliniane przęśliki. W Sanoku fragment takiego zabytku znaleziono tylko w obiekcie 658/59 (tabl. 4.27: 14). Był to okaz o soczewkowatym przekroju, czyli bardzo typowy dla epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Nasz przęślik powinien być datowany w granicach III–IV okresu epoki brązu. Chronologię taką sugeruje ceramika znaleziona wraz z nim w jamie 658/59.

Polepa

Dość często w trakcie eksploracji wypełnisk jam natrafiano na grudki polepy. Bardzo różna była ich ilość i wielkość. Szczególnie tam, gdzie polepy było dużo, jej obecność może mieć bezpośredni związek ze sposobem użytkowania obiektu.

Potwierdzają to fragmenty z odciskami patyków, których średnice w przekrojach poprzecznych można szacować w granicach 2 cm. Najprawdopodobniej pochodzą z konstrukcji zadaszenia jam lub obudowy ścian bocznych. Raczej jako zalegające na złożu wtórnym należy natomiast interpretować grudy polepy z odciskami 2 lub 3 dużych belek. Niemal na pewno były to elementy pozostałe po uszczelnianiu ścian budynków.

Zabytki kamienne

Analiza tej kategorii znalezisk napotyka na wiele problemów. Zazwyczaj nie mamy bowiem pewności, czy dany kamień znaleziony w wypełnisku jamy był użytkowany przez mieszkańców osady, czy raczej dostał się tam w sposób przypadkowy z kamienistej gleby, jaka występuje na stanowisku. Wyniki podejmowanych niekiedy analiz specjalistycznych tego rodzaju zabytków na ogół dają niewiele więcej niż proste obserwacje makroskopowe.

Sprawa nie podlega dyskusji, gdy powierzchnie kamieni noszą ślady zużycia, są starte, a ich kształt dopasowany do uchwytu w ręce. Możemy uznać je za rozcieracze, choć oczywiście nie da się stwierdzić, do czego konkretnie służyły. Nietypowo wygląda egzemplarz odkryty w obiekcie 204 o nieustalonej jasno chronologii (ryc. 4.23). Wydaje się, że można by to narzędzie uznać za nóż w typie Krummesser wykonany z margla. Tego typu przedmioty pojawiły w strefie oddziaływań zakarpackich pod koniec wczesnej epoki brązu lub na początku starszej epoki brązu (Valde-Nowak, Gancarski 1999, s. 183; Libera et al. 2015).

Sanok, stan. 59–60. Nóż w typie Krummesser z ob. 204/59

W przypadku pozostałych znalezisk przedmiotów kamiennych nie da się już tak jednoznacznie zinterpretować ich potencjalnej funkcji. Płaskie kamienie o równych powierzchniach mogą być gładzikami albo osełkami. Zwraca uwagę obecność licznych surowiaków margla z intencjonalnymi lub przypadkowymi odbiciami. Najprawdopodobniej większość z tych znalezisk musimy jednak uznać za przypadkowe, niezwiązane bezpośrednio z funkcjonowaniem osady.

Chronologia osady

Omawiając poszczególne kategorie naczyń z Sanoka, wielokrotnie powoływano się na badaną wykopaliskowo w 2005 roku osadę w Warzycach, stan. 17. Nie bez powodu. Są to bowiem niemal bliźniacze zespoły osadowe, co znacząco ułatwia ustalenie chronologii naszych materiałów ze stanowiska 59-60.

W oparciu o analizę ceramiki i daty radiowęglowe udało się w Warzycach wydzielić dwie fazy osadnicze (Czopek, Poradyło 2008, s. 165–186). Zestawiając tamte materiały z innymi stanowiskami, autorzy tego opracowania wyróżnili we wschodniej strefie polskich Karpat dwa odrębne horyzonty zespołów, które określili jako typ Warzyce i Niepla.

Podział ten z łatwością daje się zastosować do materiałów ze stanowiska 59-60 w Sanoku. Starszy horyzont reprezentowały głównie trapezowate jamy z wazami zdobionymi pionowymi, bądź skośnymi kanelurami w obrębie brzuśców lub ornamentem poziomych, szerokich kanelur na szyjkach. W obiektach tych występowały również fragmenty dużych garnków o esowatych albo tulipanowatych kształtach oraz ułamki mis profilowanych i czerpaków zdobionych w podobny sposób jak naczynia wazowate. Pod względem technologicznym materiały te charakteryzowały się zwiększonym udziałem I i IV grupy oraz dominacją domieszki tłucznia kamiennego w masie ceramicznej. Stylistycznie zespoły te odpowiadają IV fazie osadniczej, wyróżnionej przez Marka Gedla w jego pracy poświęconej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza we wschodniej części polskich Karpat (Gedl 1998, s. 85–86, 145–147).

Z pewnymi zastrzeżeniami do tego horyzontu zaliczono następujące obiekty: 59/59, 83/59, 114/59, 125/59, 127/59, 138/59, 141/59, 145/59, 150/59, 153/59, 198/59, 200/59, 201/59, 251/59, 265/59, 555/59, 569/59, 631/59, 641/59, 646/59, 653/59, 655/59, 658/59, 770A/59, 851/59, 965/59, 1073/59, 1468/59 i 1782/59. Za wzorcowy można tu uznać bogaty inwentarz jamy 658/59 (tabl. 4.27-4.29).

Młodsze chronologicznie obiekty z Sanoka można identyfikować z typem Niepla (Czopek 2009) i V fazą wg M. Gedla (1998, s. 86, 147). W większości były to płytkie jamy nieckowate, choć wyjątkowo zdarzają się też czworoboczne w przekroju, z fragmentami garnków zdobionych listwami plastycznymi z dołkami palcowymi w wypełniskach. Zazwyczaj naczynia te mają nierówne, „gruzełkowate” powierzchnie o szarobrunatnej barwie oraz domieszkę przede wszystkim gruboziarnistego tłucznia ceramicznego. W przeciwieństwie do Warzyc garnkom tym nie towarzyszyły misy półkuliste i o brzegu zagiętym do środka. Z tym horyzontem mogą być związane ciężarki tkackie, choć fragmenty takich zabytków znaleziono również w jamie 653/59 zaliczonej już wcześniej do obiektów starszych chronologicznie.

Za związane z zespołami typu Niepla uznano 14 obiektów o numerach: 136/59, 148/59, 152/59, 173/59, 194/59, 195/59, 225/59, 1436/59, 1446/59, 1644/59, 1785/59, 1789/59, 1819/59 i 1820/59.

Materiały IV fazy osadniczej w polskich Karpatach możemy odnosić do młodszego i najmłodszego okresu epoki brązu, ewentualnie także do początków wczesnej epoki żelaza, natomiast faza V odpowiada HaD i początkom okresu lateńskiego (Gedl 1998, s. 85–86). Z kolei w Warzycach starsze zespoły zostały datowane na drugą połowę środkowego i starszy odcinek młodszego okresu epoki brązu (Czopek, Poradyło 2008, s. 180–181, ryc. 130). Według autorów opracowania osada miała zostać powtórnie zasiedlona w HaD i początkach okresu lateńskiego.

Współwystępowanie identycznych zespołów ceramiki jak w Warzycach i Sanoku, stan. 59-60 odnotowano na dwóch innych rozpoznanych wykopaliskowo stanowiskach, mianowicie w Hłomczy, stan. 1 (Muzyczuk, Pohorska-Kleja 1994) oraz w Sanoku, stan. 58 (Mazurek, Sznajdrowska-Pondel 2024, w tym tomie). Pojedyncze fragmenty naczyń przypuszczalnie o młodszej chronologii znaleziono również na osadach z epoki brązu badanych sondażowo (Gedl 1998, tabl. XXVIII-XXX; XLVII: 1-10). Powtarzalność ta przemawia za ciągłością użytkowania tych stanowisk.

Na podstawie powyższych ustaleń możemy datować początki osady na stanowisku 59-60 w Sanoku zapewne na młodszy odcinek środkowego okresu epoki brązu. Jej użytkowanie trwało aż do HaD, a może nawet początków okresu lateńskiego. Podkreślić trzeba, że w żadnym z obiektów nie odkryto zabytków metalowych lub innych precyzyjnie datowanych, które pozwoliłyby potwierdzić albo doprecyzować taką chronologię.

Materiały z Sanoka potwierdzają hipotezę sprzed ponad 10 lat, że w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza w Karpatach polskich rozwijała się słabo do tej pory rozpoznana grupa kultury łużyckiej o silnych powiązaniach z terenami zakarpackimi, zwłaszcza z południowo-zachodnią Słowacją (Czopek, Poradyło 2008, s. 178–186). Jeśli chodzi o jej wschodni zasięg, to nie wiadomo, czy stanowiska w dolinie górnego Sanu, w okolicach Sanoka i Leska, łączone przez M. Gedla (1998, s. 145–147) z grupą tarnobrzeską nie reprezentują w istocie tej właśnie nowo wyróżnionej jednostki kulturowej z Dołów Jasielsko-Sanockich.

Osobnego omówienia wymaga duży, choć nie głęboki obiekt 204/59 zinterpretowany jako glinianka. Odkryta w nim ceramika w ilości aż 386 skorup różni się technologicznie, a po części również stylistycznie, od przedstawionych do tej pory materiałów z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Jednocześnie zespół ten jest bardzo jednorodny, co świadczy o jego zwartości chronologicznej i kulturowej.

W masie ceramicznej naczyń z obiektu 204/59 występuje niemal wyłącznie średnio- i gruboziarnista domieszka tłucznia kamiennego. W żadnej ze skorup nie zauważono jednak ziaren czarnego rogowca, który jest typowy dla materiałów z tego stanowiska. Dominują ułamki naczyń o powierzchniach z obydwu stron szarobrunatnych z tendencją do plamistości, ale wyraźnie ciemniejszych niż w innych jamach. Powierzchnie niektórych skorup łuszczą się, co może świadczyć, że pierwotnie pokryte były rodzajem angoby.

W inwentarzu ceramicznym obiektu przeważają garnki esowate średnich rozmiarów (tabl. 4.15: 3, 4, 8; 4.16: 1, 8, 9; 4.17: 3; 4.18: 3; ) i nieco rzadsze półkuliste misy (tabl. 4.15: 18; 4.16: 6), czyli formy mało przydatne zarówno dla ustaleń chronologicznych, jak i identyfikacji kulturowej. Dość ciekawym znaleziskiem jest natomiast kubek (tabl. 4.16: 3), dla którego można wskazać pojedyncze analogie w kulturze Gava i Otomani-Füzesabony. Zwraca uwagę tendencja do pogrubiania brzegów naczyń.

Mimo licznych konsultacji ze specjalistami od różnych epok nie udało się określić przynależności kulturowo-chronologicznej obiektu 204/59. Pewnie o wiele bardziej przydatne okazałyby się inne metody datowania, jak choćby radiowęglowa. Na obecnym etapie analizy możemy jedynie przyjąć dwie robocze hipotezy.

Pierwsza zakłada, że jest to obiekt o takiej samej przynależności kulturowej jak pozostałe jamy datowane na młodsze okresy epoki brązu, a zaobserwowane różnice technologiczne i stylistyczne należy tłumaczyć specyficzną funkcją tego obiektu, odmiennym z jakiegoś powodu sposobem jego użytkowania.

Według drugiej hipotezy analizowany inwentarz można łączyć z tzw. grupą jasielską lub kulturą Otomani-Füzesabony. Przy takim założeniu byłyby to materiały podobne do odkrytych w Targowiskach, stan. 14 (Muzyczuk 2007) i Trepczy, stan. 2 (Gancarski, Ginalski 2001). Na stanowiskach tych odnotowano obecność esowatych garnków, mis półkulistych, naczyń na pustych stopkach oraz zwyczaj pogrubiania krawędzi wylewów, czyli identycznych elementów jak w Sanoku. Z drugiej jednak strony zastanawia całkowity brak w obiekcie 204/59 ornamentyki w postaci guzów otoczonych rowkami oraz naczyń charakterystycznych wyłącznie dla kultury Otomani-Füzesabony, zwłaszcza że jest to duży zbiór ceramiki. Nie stoi w sprzeczności z taką interpretacją chronologiczno-kulturową pojedynczy fragment zapewne z misy profilowanej (tabl. 4.16: 7). Naczynia takie znamy z zespołów kultury Otomani-Füzesabony (Kacsó 1999, tabl. II: 5, 6).

Literatura

Bober J.
1992 Sprawozdanie z badań na stanowisku z epoki brązu w Sanoku w 1989 roku, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1985–1990”, 151–154.

Budinský-Krička V., Miroššayová E.
1992 Terňa – Lysá Stráž – sídlisko z nieskorej doby bronzovej a halštatskej, „Slovenská Archeologia” 40, 47–76.

Czopek S.
2009 Die frühe Eisenzeit im östlichen Teil der polnischen Karpaten – Diskussionsbemerkungen, „Acta Archaeologica Carpathica” 44, 73–96.

Czopek S., Poradyło W.
2008 Warzyce, pow. Jasło, stan. 17 – osada z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Rzeszów.
Drewniak K., Mazurek M.
2022 Osada kultury łużyckiej na stanowisku Jabłonica Ruska 1, [w:] M. Mazurek, A. Sznajdrowska-Pondel (red.), Jabłonica Ruska 1 – wielokulturowe stanowisko w dorzeczu górnego Sanu, Rzeszów, 33–107.
Drewniak K., Mazurek M., Okońska-Bulas M., Pawłowski D., Pluciński D., Sznajdrowska-Pondel A.
2024 Opracowanie wyników badań archeologicznych przeprowadzonych w związku z planowaną budową drogi ekspresowej S19 na odcinku Miejsce Piastowe – Dukla na stanowisku Równe 4 (112-73/93), gm. Dukla, maszynopis w archiwum GDDKiA, oddział Rzeszów, Rzeszów.
Gancarski J.
1989 Badania sondażowe na stanowisku nr 3 w Niepli, gmina Jasło i na stanowisku nr 2 w Sieklówce Górnej, gmina Kołaczyce, woj. krośnieńskie, „Acta Archaeologica Carpathica” 28, 183–194.
1992 Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku nr 14 we Wrocance, gm. Tarnowiec, [w:] A. Muzyczuk, J. Ginalski (red.), Badania archeologiczne w województwie krośnieńskim w latach 1990–1991, Krosno, 14–19.

Gancarski J., Ginalski J.
2001 Osada obronna z wczesnej epoki brązu w Trepczy koło Sanoka, [w:] J. Gancarski (red.), Neolit i początki epoki brązu w Karpatach polskich. Materiały z sesji naukowej, Krosno, 305–318.

Gedl M.
1962 Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław–Warszawa–Kraków.
1994 Cmentarzysko z epoki brązu w Bachórzu – Chodorówce, Kraków.
1998 Młodsza epoka brązu we wschodniej części polskich Karpat, Kraków.

Ginalski J.
1992 Osada wielokulturowa w Ladzinie, gm. Rymanów, st. 12, [w:] A. Muzyczuk, J. Ginalski (red.), Badania archeologiczne w województwie krośnieńskim w latach 1990–1991, Krosno, 11–13.
Gogâltan F.
1999 The Southern Border of the Otomani Culture, [w:] J. Gancarski (red.), Kultura Otomani-Füzesabony – rozwój, chronologia, gospodarka. Materiały z konferencji archeologicznej, Krosno, 45–71.
Jarosz P.
2015 Osadnictwo kultury mierzanowickiej na stanowisku 6 w Zakrzowcu, pow. wielicki, [w:] J. Górski, P. Jarosz (red.), Wielofazowe osady kultury mierzanowickiej w Targowisku i Zakrzowcu na Pogórzu Wielickim, (=Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce), Kraków, 183–216.
Kacsó C.
1999 Die Endphase der Otomani – Kultur und die darauffolgende kulturelle Entwicklung im Nordwesten Rumäniens, [w:] J. Gancarski (red.), Kultura Otomani-Füzesabony – rozwój, chronologia, gospodarka. Materiały z konferencji archeologicznej, Krosno, 85–112.

Kemenczei T.
1984 Die Spätbronzezeit Nordostungarns, Budapest.

Libera J., Górski J., Włodarczak P., Florek M., Orszulak L.
2015 Krummesser in the upper Vistula river basin, „Acta Archaeologica Carpathica” 50, 69–100.
Madyda-Legutko R.
1995 Sytuacja kulturowa we wczesnej epoce żelaza na terenie polskiej części Karpat Zachodnich, [w:] J. Szydłowski (red.), Dziedzictwo kulturowe epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na Górnym Śląsku i w Małopolsce, „Śląskie Prace Prahistoryczne” 4, Katowice,
241–265.
Mazurek M., Sznajdrowska-Pondel A.
2024 Osada z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na stanowisku Sanok 59-60, [w:] M. Mazurek, A. Sznajdrowska-Pondel (red.), Sanok 58 i 59-60 – kompleks stanowisk z epoki brązu i epoki żelaza w dorzeczu górnego Sanu, Rzeszów, w tym tomie.
Michalski J.
1983 Zagadnienia systematyzacji i interpretacji obiektów nieruchomych (ze studiów nad osadami otwartymi kultury łużyckiej), „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 5, 135–195.

Miroššayová E.
2007 Súčasný stav poznania doby halštatskej na východnom Slovensku, „Východnoslovenský Pravek” 8, 141–142.

Moskwa K.
1973 Osadnictwo kultury łużyckiej w Jasionce pow. Rzeszów, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1968–1969”, 63–71.

Muzyczuk A.
2007 Osada ze starszej epoki brązu w Targowiskach koło Krosna, woj. podkarpackie, [w:] J. Chochorowski (red.), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza. Księga poświęcona Profesorowi Markowi Gedlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków, 533–542.

Muzyczuk A., Pohorska-Kleja E.
1994 Wyniki badań wykopaliskowych w Hłomczy, gm. Sanok, woj. krośnieńskie w latach 1981–1985, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1993”, 55–154.

Parczewski M.
1997 Trzynasty sezon badań wykopaliskowych w Bachórzu na stanowisku 16, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 18, 195–209.
1999 Czternasty sezon badań wykopaliskowych na stanowisku 16 w Bachórzu, pow. Rzeszów, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 20, 339–350.
2000 Piętnasty sezon badań wykopaliskowych na stanowisku 16 w Bachórzu, pow. Rzeszów, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 21, 271–283.

Pohorska-Kleja E., Zielińska M.
1993 Osada z epoki brązu w Sanoku, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1991–1992”, 159–161.

Poleska P.
2008 Die früheisenzeitliche Siedlung in Korczyna, powiat Gorlice, Fundstelle 13, „Acta Archaeologica Carpathica” 42–43, 59–107.

Poradyło W.
2001 Cmentarzysko ludności grupy tarnobrzeskiej w Trójczycach, gm. Orły, pow. Przemyśl, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 22, 59–105.
2016 Grupa tarnobrzeska, [w:] W. Poradyło (red.), Boratyn, pow. jarosławski, stan. 17. Materiały z osad kultury mierzanowickiej i grupy tarnobrzeskiej oraz z cmentarzyska wczesnośredniowiecznego, Rzeszów, 55–182.

Trybała-Zawiślak K.
2012 Kłyżów, st. 2 i Mokrzyszów, st. 2 – cmentarzyska ciałopalne z wczesnej epoki żelaza, Rzeszów.

Valde-Nowak P., Gancarski J.
1999 Bronzezeitliche Spaltindustrie der Pleszów- und der Otomani-Füzesabony-Kultur aus den Siedlungen Trzcinica und Jasło. Ein Überblick, [w:] J. Gancarski (red.), Kultura Otomani-Füzesabony – rozwój, chronologia, gospodarka. Materiały z konferencji archeologicznej, Krosno, 181–200.

Zielińska M.
2005 Osada i cmentarzysko z młodszej epoki brązu w Sanoku-Olchowcach, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 26, 165–202.

<<< Poprzedni

Spis treści

Następny >>>