Poradnik dla inwestora

Dlaczego chronimy zabytki archeologiczne?

Zabytki archeologiczne, ruchome i nieruchome są świadectwem przeszłości, oryginalnymi reliktami dawnych religii, gospodarki, rzemiosła i sztuki. Stanowią dowód bogactwa kulturowego pradziejowych społeczności. Pomagają lepiej zrozumieć rozwój cywilizacji i mechanizmy kierujące człowiekiem, jego możliwości i ograniczenia. Mogą być elementami integrującymi lokalne wspólnoty i pełnić rolę atrakcji turystycznych. Rozwój cywilizacyjny powoduje nieuchronną destrukcję dziedzictwa archeologicznego, które jest nieodnawialne, dlatego wypracowano zasady jego ochrony.

Jak chronić zabytki archeologiczne?

Ochrona dziedzictwa archeologicznego polega przede wszystkim na eliminowaniu zagrożeń, które mogą doprowadzić do jego destrukcji. Według doktryny konserwatorskiej stanowiska archeologiczne czyli nieruchome zabytki archeologiczne powinny pozostać nienaruszone. Wykopaliska ratownicze prowadzone są wtedy gdy stanowisko archeologiczne zostanie nieuchronnie zniszczone przez inwestycję albo gdy uzasadnia je istotna potrzeba naukowa. Badania archeologiczne nie są sposobem ochrony zabytku, bo po ich przeprowadzeniu nieruchomy zabytek archeologiczny przestaje istnieć, zamieniając się w dokumentacje i zestaw muzealiów. Obecnie w Polsce z powodu planowanych inwestycji prowadzonych jest tysiące prac archeologicznych, które powinny zaspokoić większość potrzeb naukowych, dlatego pozwolenia na naukowe badania archeologiczne nie zawsze są wydawane zgodnie z oczekiwaniami badaczy. Ochrona zabytków archeologicznych „in situ” jest obecnie światowym standardem. Archeologia jako nauka nie polega na zbieraniu i wydobywaniu ruchomych zabytków archeologicznych, lecz na obserwacji i interpretacji nawarstwień ziemnych, w których te ruchome zabytki tkwią.

Co muszę zrobić jeżeli planuję inwestycję?

Przy planowaniu inwestycji należy mieć pewność, że nie wejdzie się w konflikt z obiektem dziedzictwa. Jeżeli wiadomo, że w obrębie nieruchomości znajdują się zabytki archeologiczne, nieruchomość wpisana jest do rejestru zabytków albo ewidencji zabytków lub ustalenia ochrony ujęte są w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, należy zwrócić się do wojewódzkiego konserwatora zabytków z pytaniem czy istnieje potrzeba przeprowadzenia wyprzedzających badań archeologicznych. Inwestor zobowiązany jest sfinansować badania wraz z kosztem dokumentacji, jeżeli wojewódzki konserwator zabytków zadecyduje o konieczności ich przeprowadzenia. W większości przypadków można uzyskać dofinansowanie takich badań z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Uszkodzenie lub zniszczenie zabytku, co jest skutkiem przeprowadzenia inwestycji na obszarze zabytkowym bez obowiązkowych badań archeologicznych stanowi przestępstwo.

Co zrobić jeśli podczas prac ziemnych znalazłem zabytek?

Znalazca zabytku jest zobowiązany zgłosić swoje odkrycie wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków (lub właściwemu wójtowi, burmistrzowi, prezydentowi miasta) zabezpieczyć dostępnymi środkami zabytek i miejsce jego odkrycia. Bardzo często pierwszą osobą, która dowiaduje się o odkryciu jest muzealnik, znajomy archeolog, regionalista czy nauczyciel historii, jednak konserwatora bez zbędnej zwłoki musi powiadomić sam znalazca. Najprostszą formą takiego zgłoszenia jest wysłanie wiadomości pocztą elektroniczną.

Osobom, które wypełnią powyższe warunki przysługuje nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zabytki ruchome znalezione w okolicznościach, w których poszukiwanie właściciela jest bezcelowe, w tym wszystkie zabytki archeologiczne, są własnością Skarbu Państwa.

Dlaczego po odłożeniu zabytku nie mogę kontynuować prac?

Znalezienie zabytku archeologicznego jest sygnałem, że w tym miejscu znajduje się stanowisko archeologiczne – unikalny układ zabytkowych nawarstwień ziemnych, które podlegają ochronie. Dalsze prace mogą je uszkodzić. Wojewódzki konserwator zabytków ma obowiązek ustalenia na miejscu czy rzeczywiście jest to stanowisko archeologiczne, czy może zostać uszkodzone i dlatego należy poczekać na jego decyzję.

Jak długo muszę czekać na konserwatora?

Wojewódzki konserwator zabytków ma obowiązek dokonać oględzin znaleziska w terminie pięciu dni od przyjęcia zawiadomienia od znalazcy. Jeżeli znalazca powiadomił władze lokalne (wójta, burmistrza, prezydenta miasta), wizyta konserwatora może przedłużyć się do ośmiu dni od zgłoszenia, ze względu na trzy dni, które mają władze lokalne na przekazanie tej informacji.

Co zrobi konserwator po obejrzeniu znaleziska?

Po obejrzeniu znaleziska i miejsca jego odkrycia wojewódzki konserwator zabytków wyda decyzję administracyjną, wskazującą dalsze postępowanie. Może to być decyzja o kontynuacji robót, jeśli znalezisko nie jest zabytkiem, albo jeśli dalsze prace po prostu nie zagrażają dziedzictwu. Może to być też decyzja o wstrzymaniu inwestycji i przeprowadzeniu badań archeologicznych na koszt inwestora. Decyzja konserwatora, jak każda decyzja administracyjna musi zostać doręczone na piśmie.

Co jeśli konserwator nie przyjedzie?

Jeżeli konserwator nie dokona oględzin w terminie pięciu lub maksymalnie ośmiu dni, przepisy pozwalają na kontynuację przerwanych robót. W takiej sytuacji istnieje jednak niebezpieczeństwo uszkodzenia lub zniszczenia zabytku, co jest przestępstwem bez względu na to czy nastąpiło świadomie czy nieumyślnie.

Czy muszę zapłacić za wykopaliska archeologiczne?

Koszty badań archeologicznych na stanowisku archeologicznym, na którym planowana jest inwestycja pokrywa inwestor. Oprócz samych prac terenowych, inwestor ma obowiązek pokryć również koszty dokumentacji archeologicznej wykonywanej podczas badań. Ale nie zawsze inwestor musi pokryć całość tych kosztów. Jeżeli planowany koszt badań z dokumentacją przekroczy 2% kosztów planowanej inwestycji, nadwyżkę kosztów pokryje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Są od tej reguły wyjątki, a wniosek o dotację trzeba złożyć przed rozpoczęciem badań.

Jakie wyjątki nie pozwalają finansować badań z dotacji ministra kultury?

Dotacja ministra na przedinwestycyjne badania archeologiczne nie może być przyznana jeśli inwestorem jest jednostka zaliczana do sektora finansów publicznych lub inwestycja finansowana jest z udziałem środków Unii Europejskiej, Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub Norweskiego Mechanizmu Finansowego.

Czy jeśli odkryję zabytek już w trakcie trwania inwestycji to też przysługuje mi dotacja na badania archeologiczne?

Przepis o dotacji ministra na przedinwestycyjne badania archeologiczne obowiązuje też w przypadku odkrycia stanowiska archeologicznego, gdy inwestycja już trwa. Wyjątki przy przyznawaniu dotacji są takie same jak w przypadku badań zaplanowanych przed rozpoczęciem inwestycji.

Czy badania nakazane przez konserwatora to zawsze wykopaliska?

Badania archeologiczne przed inwestycją nie muszą być pracami wykopaliskowymi. Niekiedy konserwator nakazuje badania w formie tzw. „nadzoru archeologicznego”.

Jest to obowiązek obecności archeologa w trakcie prac ziemnych prowadzonych przez inwestora.
Archeolog może wstrzymać takie prace i przekształcić nadzór w wykopaliska, jeżeli będzie taka potrzeba.

Ile mogą trwać badania archeologiczne po wstrzymaniu inwestycji?

Zgodnie z przepisami badania powinny zostać zakończone w ciągu miesiąca od dnia doręczenia decyzji o wstrzymaniu inwestycji. Jeśli odkryty zostanie zabytek posiadający wyjątkową wartość, termin wstrzymania robót może zostać przedłużony administracyjną decyzją konserwatora maksymalnie do pół roku. Trzeba też pamiętać, że przed rozpoczęciem wykopalisk należy uzyskać pozwolenie konserwatora na prowadzenie badań archeologicznych.

Po zakończeniu badań ponowne rozpoczęcie robót możliwe jest po otrzymaniu decyzji konserwatora w tej sprawie.

Jak wygląda nadzór archeologiczny?

Nadzór archeologiczny to obecność archeologa na miejscu w trakcie trwania inwestycji, a w szczególności przy pracach ziemnych. Archeolog ma obowiązek stałej obserwacji terenu i dokumentowania na bieżąco znalezisk i zabytkowych nawarstwień, które zostaną ujawnione w trakcie prac. W razie potrzeby przekształcenia nadzoru w wykopaliska, archeolog ma prawo wstrzymać prowadzone prace. W takiej sytuacji konserwator powiadomiony przez archeologa zmienia warunki badań zapisane w pozwoleniu i rozpoczynają się badania wykopaliskowe.

Co się stanie, jeżeli nie zgłoszę znaleziska albo nie przeprowadzę badań wyprzedzających?

Przepisy nie pozostawiają wątpliwości, że jest to nieopłacalne. Przywłaszczenie zabytku archeologicznego lub innego cudzego zabytku jest przestępstwem. Niezależnie od powyższego, sam fakt nie zgłoszenia znaleziska jest wykroczeniem, bez względu na to czy zostało przywłaszczone czy też nie i grozi za to kara do wysokości 20 krotności minimalnego wynagrodzenia. Zniszczenie nawarstwień stanowiska archeologicznego w trakcie inwestycji jest uszkodzeniem bądź zniszczeniem zabytku, co stanowi przestępstwo zagrożone karą nawet do 8 lat pozbawienia wolności.

Czy będę mieć jakieś korzyści z mojego zgłoszenia?

Zgłoszenie odkrycia zabytku w trakcie prac budowlanych lub ziemnych jest nagradzane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wysokość nagrody zależy od wartości zabytkowej i materialnej znaleziska, maksymalnie jest to trzydziestokrotność przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku. Znaleziska mniejszej rangi mogą być nagrodzone dyplomem, jednak przez ostatnie lata przyznawano przede wszystkim nagrody pieniężne. Warunkiem otrzymania nagrody jest niezwłoczne powiadomienie konserwatora oraz właściwe zabezpieczenie znaleziska, czyli działanie zgodnie z literą prawa. A korzyści dla dziedzictwa, nauki i lokalnej tożsamości historycznej mogą być nieocenione.

Gdzie mogę sprawdzić, czy moja nieruchomość jest stanowiskiem archeologicznym?

Najbardziej wiarygodnym, jednoznacznym i aktualnym źródłem informacji o dziedzictwie jest wojewódzki konserwator zabytków. On prowadzi rejestry i ewidencje zabytków, przyjmuje informacje o znaleziskach oraz gromadzi dokumentację badań archeologicznych i informacja z jego urzędu jest całkowicie wiążąca. Niekiedy do potwierdzenie obecności stanowiska archeologicznego wystarczy sprawdzenie w Internecie mapy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, gdzie muszą być zaznaczone zabytkowe obszary chronione. Można też sprawdzić nieruchomość na portalu mapowym Narodowego Instytutu Dziedzictwa pod adresem https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/ Ponadto każda gmina powinna utworzyć i udostępnić gminną ewidencję zabytków (choć często pomijane są w niej stanowiska archeologiczne). Wszystkie powyższe źródła mają swoje ograniczenia w zakresie aktualności danych i tylko wojewódzki konserwator zabytków ma pełną wiedzę na temat zasobu zabytkowego na swoim terenie.

Jaki będzie zakres badań nakazanych przez konserwatora. Czy będzie to cała powierzchnia stanowiska archeologicznego?

Konserwator nie może nakazać badań w zbyt szerokim zakresie. Przepisy pozwalają na wyznaczenie jedynie takiego zakresu badań, w jakim roboty budowlane albo roboty ziemne albo zmiana dotychczasowej działalności zniszczą lub uszkodzą zabytek archeologiczny. Oznacza to, że jeżeli planujemy inwestycję na powierzchni połowy stanowiska archeologicznego, nie można nakazać badań na powierzchni całego stanowiska. Nie oznacza to automatycznie, że wykop archeologiczny będzie dokładnie w obrysie planowanego domu lub np. wkopu pod przyłącze energetyczne czy fundament ogrodzenia, bo zabezpieczenie zabytkowych nawarstwień jest nieco bardziej skomplikowane, jednak tam gdzie nie będzie się działo nic związanego z inwestycją, wykopalisk być nie może. Przed rozpoczęciem formalności związanych z pozwoleniem na badania archeologiczne można zwrócić się do konserwatora o określenie zakresu i rodzaju niezbędnych badań i ma on obowiązek ustalić je w formie decyzji administracyjnej.

Co muszę wiedzieć rozmawając z archeologiem o badaniach?

Istnieją różne sposoby rozliczania kosztów badań archeologicznych, ale jeśli chodzi o badania wykopaliskowe, podstawową formą ich rozliczeń jest ryczałtowa stawka za 1 ar przebadanego stanowiska. Ar to powierzchnia 100 m², czyli wykop o bokach 10x10 metrów. W tej formie rozliczenia, dla inwestora nie ma znaczenia jak głęboki będzie wykop archeologiczny, jak skomplikowana będzie praca i ile zostanie pozyskanych zabytków, cena jest zawsze ta sama. Archeolog prowadzący badania musi mieć uprawnienia do kierowania nimi, to znaczy wykształcenie magisterskie w zakresie archeologii i 12 miesięcy praktyki terenowej. Tylko wtedy konserwator wyda inwestorowi pozwolenie na badania archeologiczne. Osoba z uprawnieniami musi być obecna w trakcie badań czy nadzorów, może współpracować z mniej wykwalifikowanymi pracownikami (jak np. robotnicy ), ale oni nie powinni pracować bez niego.

W procesie pozyskiwania pozwolenia na badania najlepiej jest zlecić archeologowi kontakty z konserwatorem. To on, a nie inwestor przygotowuje program badań, który wymaga wiedzy specjalistycznej, więc może zająć się również całością dokumentacji. Pozwolenie zawiera warunek przekazania odkrytych zabytków do muzeum lub innej jednostki organizacyjnej, przekazania dokumentacji, a także sprawozdania i opracowania wyników badań konserwatorowi w terminach, które najczęściej wykraczają poza termin samych badań, więc w czasie gdy współpraca inwestora i archeologa jest zakończona. Należy zapewnić sobie w umowie, że archeolog wywiąże się z tych obowiązków po zakończeniu badań.

Co może się wydarzyć jeśli archeologa nie ma na miejscu w trakcie badań lub nadzorów?

Jeżeli wykopaliska archeologiczne prowadzone są pod nieobecność osoby z uprawnieniami do badań archeologicznych lub w trakcie nadzoru archeologicznego archeolog z uprawnieniami jest nieobecny, konserwator wstrzymuje prace i wyciąga konsekwencje zaniedbań. Efektem kontroli może być nakaz wymiany archeologa prowadzącego prace. W najgorszym przypadku może zostać wniesiony zarzut uszkodzenia zabytku w postaci nawarstwień stanowiska archeologicznego, co skutkuje sprawą karną.

Jakie dokumenty muszę przygotować dla konserwatora, żeby otrzymać pozwolenie na badania archeologiczne?

Do wniosku o pozwolenie na prowadzenie badań archeologicznych należy załączyć dokumenty poświadczające tytuł prawny do korzystania z nieruchomości, program prowadzenia badań archeologicznych, mapy i plany z zaznaczeniem obszaru planowanych i wcześniej prowadzonych badań archeologicznych, opis sposobu uporządkowania terenu po zakończeniu badań oraz promesę muzeum lub innej jednostki
organizacyjnej potwierdzającą gotowość przyjęcia zabytków z badań. Archeolog wyznaczony do kierowania badaniami musi przedstawić konserwatorowi dokumenty potwierdzające wykształcenie i doświadczenie. W praktyce większość dokumentacji przygotowuje się z przy udziale archeologa.

Jakie dokumenty muszę przygotować, żeby otrzymać dofinansowanie badań archeologicznych?

Do wniosku o dofinansowanie badań archeologicznych dołącza się decyzję konserwatora o rodzaju i zakresie planowanych badań archeologicznych, pozwolenie na prowadzenie tych badań, protokół z wyboru wykonawcy badań archeologicznych, kosztorys planowanych badań archeologicznych i ich dokumentacji, kosztorys inwestycji oraz inne pozwolenia, których wymaga inwestycja. Szczegóły wniosku opisane są w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 stycznia 2014 roku w sprawie dotacji na badania archeologiczne.

Czy mogę dostać dofinansowanie badań, które już się rozpoczęły?

Nie. Warunkiem otrzymania dotacji jest złożenie dokumentów przed rozpoczęciem badań.

Kiedy otrzymam pieniądze na badania?

Decyzję o przyznaniu dotacji minister podejmuje w terminie trzech miesięcy od dnia złożenia dokumentów lub ostatnich uzupełnień dokumentacji. Wyznacza termin podpisania umowy, po podpisaniu której można otrzymać przelew.

Kiedy mam rozliczyć otrzymane dofinansowanie?

Dofinansowanie rozlicza się po zakończeniu inwestycji, jednak nie później niż po upływie 5 lat od terminu przyznania dotacji.

Co jeżeli koszty badań okazały się większe niż przewidywano?

Jeżeli dotacja nie pokryła zapisanej w ustawie części kosztów badań archeologicznych, możliwe jest otrzymanie ich refundacji, na podstawie wniosku zaopiniowanego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Czy będę zwracać jakieś pieniądze?

Jeśli poniesione koszty badań okazały się niższe niż przyznana dotacja, nadwyżkę zwraca się wraz z odsetkami.

<<< Poprzedni

Spis treści

Następny >>>

 

 

Sfinansowano z budżetu Gminy Miasto Rzeszów