Najważniejsze odkrycia archeologiczne w Rzeszowie

Pierwsze zainteresowania najstarszymi dziejami sięgają XIX wieku i wiążą się z przypadkowymi odkryciami pojedynczych zabytków lub skarbów. Do najstarszych i najważniejszych zaliczyć należy skarb przedmiotów brązowych, datowany na XII w. p.n.e., na jaki natrafiono w połowie XIX wieku, w trakcie budowy linii kolejowej w rejonie kopca Konfederatów Barskich. Obecnie skarb przechowywany jest w Naturhistorisches Museum w Wiedniu. Z terenu Rzeszowa znamy jeszcze dwa inne skarby. Pierwszy odkryty przypadkiem w 1921 roku w rejonie Rzeszów-Pobitno, który składał się z kilkudziesięciu denarów rzymskich. Niestety znalezisko to uległo rozproszeniu lub zniszczeniu. Drugi systematycznie odkrywano w latach 80. i 90. na terenie Załęża. Liczy on 48 różnych srebrnych denarów, datowanych od I do II wieku naszej ery.

W okresie międzywojennym zabytki związane z pradziejami miasta gromadzili przedstawiciele lokalnej inteligencji, nauczyciele historii oraz lokalni badacze (często archeolodzy-amatorzy): Franciszek Kotula, Leon Bieńkowski i Marian Aleksiewicz. Działali również na rzecz ochrony dziedzictwa archeologicznego, współtworzyli stowarzyszenia (m. in. Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, odział w Rzeszowie), a także czynnie uczestniczyli w zakładaniu Muzeum Regionalnego Ziemi Rzeszowskiej.

Do 1955 roku działalność badawcza miała charakter doraźny i przypadkowy, często ograniczała się do badań ratowniczych lub zabezpieczania przypadkowych odkryć. Nadzór konserwatorski sprawowali badacze reprezentujący ośrodki naukowe z Krakowa i Lwowa. Sytuacja uległa zmianie w 1955 roku, kiedy to w strukturach ówczesnego Muzeum Okręgowego w Rzeszowie wydzielono dział archeologiczny, a dwa lata później powstał Rzeszowski Ośrodek Archeologiczny. Wśród najważniejszych odkryć archeologicznych, jakie miały miejsce w latach 60. i 70. XX wieku na terenie Rzeszowa wymienić należy natrafienie na osadę neolityczną na Osiedlu Piastów (stan. nr 16), a także szczególnie ważne dla dziejów Rzeszowa stanowisko zlokalizowane na lewym brzegu Wisłoka, na obszarze dzisiejszego osiedla 1000-lecia. Prowadzone w latach 1965-1969 przez Aleksandrę Gruszczyńską badania doprowadziły do odkrycia kilkufazowej osady, zamieszkiwanej w neolicie, epoce brązu, okresie wpływów rzymskich oraz wczesnym i późnym średniowieczu.

W 1973 roku wspomniana już Aleksandra Gruszczyńska prowadziła badania związane z budową pawilonu gastronomicznego przy ówczesnej ulicy Hibnera (obecnie Dymnickiego), podczas których natrafiono na podziemne przejścia. Były to dwa korytarze, łączące się ze sobą, drążone w glinie i obmurowane ciosami kamiennymi oraz wyłożone posadzką z płyt kamiennych. Jeden chodnik biegł w kierunku zamku, drugi w stronę klasztoru oo. Bernardynów. Badaczka uznała je za element fortyfikacji miejskich z XVII wieku, aczkolwiek nie można wykluczyć, że stanowią one pozostałość po kanale ściekowym z XIX wieku, znanym z późniejszych badań.

U schyłku lat 70. Rzeszów został objęty badaniami powierzchniowymi prowadzonymi w ramach wielkiej akcji badawczej zwanej Archeologicznym Zdjęciem Polski. Doprowadziła ona do kilkunastokrotnego zwiększania liczby stanowisk, szczególnie pradziejowych na terenie miasta. Przełomem w badaniach nad historią Rzeszowa było również założenie w 1975 roku w Rzeszowie oddziału Przedsiębiorstwa Państwowego Pracowni Konserwacji Zabytków, w strukturach których funkcjonował również dział archeologiczny zatrudniający archeologów: S. Lewandowskiego, M. Proksę i A. Lubelczyka. Przeprowadzili oni szereg badań, wśród których wymienić należy odkrycie pozostałości obwałowań miejskich z XVII wieku czy pozostałości murów w rejonie ulicy Mickiewicza, w tym relikty „Bramy Wodnej”.

W 1986 roku przystąpiono do wykopalisk archeologicznych na zamku rzeszowskim, podczas których odkryto, poza nawarstwieniami z XIX wieku, także relikty datowane na barokową fazę funkcjonowania zamku.

W latach 90. ograniczano się przede wszystkim do nadzorów realizowanych przy okazji licznych inwestycji. Przeprowadzono badania na ul. Króla Kazimierza czy nadzory archeologiczne podczas prac remontowych ratusza. Odsłonięto wówczas szereg murów kamiennych, ceglano-kamiennych oraz ceglanych o zróżnicowanej chronologii, sięgającej od XVI do XIX wieku. Pozyskano również dużą ilość materiału z późnego średniowiecza i okresu nowożytnego. Analizując układ odkrytych murów A. Lubelczyk wyróżnił te, które miały należeć do ratusza z czasów Mikołaja Spytka Ligęzy.

Pierwsze dziesięciolecie XXI wieku upłynęło pod znakiem kolejnych nadzorów oraz niewielkich badań archeologicznych. Wśród tych pierwszych wyróżnić należy przede wszystkim prace w obrębie rynku, ul. Matejki i Placu Farnego, związane z rekonstrukcją i zagospodarowaniem płyty rynku oraz rozbudową podziemnej trasy turystycznej. Natrafiono wówczas na poziomy użytkowe z XVI, XVII i XVIII wieku, ponadto zarejestrowano pozostałości piwnic. Z kolei na Placu Farnym natknięto się na strefę cmentarza przykościelnego. Niewątpliwie najciekawszym odkryciem na rynku było natrafienie na studnię miejską, którą objęto badaniami archeologicznymi.

W 1999 roku w ówczesnej Wyższej Szkole Pedagogicznej (od 2001 roku Uniwersytecie Rzeszowskim) powstał Instytut Archeologii, który z miejsca stał się bardzo ważną placówką prowadzącą badania archeologiczne na terenie południowo-wschodniej Polski. Działaniami objęto również liczną grupę stanowisk pradziejowych zlokalizowanych w granicach administracyjnych Rzeszowa. Ich konsekwencją był znaczny przyrost wiedzy odnośnie osadnictwa z epok neolitu, brązu i żelaza.

Przełomem dla rzeszowskiej archeologii okazał się 2015 roku, gdy to Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego przystąpiła do realizacji programu aktualizacji stanowisk archeologicznych wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Rzeszowa. Celem zadania była ponowna analiza kart ewidencyjnych zabytków archeologicznych wykonanych we wcześniejszych latach oraz ich ewentualna aktualizacja.

W 2017 roku Gmina Miasto Rzeszów rozpoczęła realizację dużej inwestycji pn. „Przebudowa ulic: 3 Maja, Kościuszki i Grunwaldzkiej”. Prace archeologiczne związane z tą inwestycją trwały z przerwami w latach 2017 - 2021 a prowadziła je Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego przy współpracy Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Pracowni Archeologicznej Mirosław Mazurek (badania na ul. Grunwaldzkiej).

Prace archeologiczne na ulicy 3 Maja prowadzono od lutego do kwietnia 2017 roku i doprowadziły do odkrycia licznych pozostałości po minionych dziejach miasta. W wykopie położonym przy dzwonnicy farnej i kościoła śś. Wojciecha i Stanisława natrafiono na skraj cmentarza przykościelnego, otaczającego niegdyś świątynię, w obrębie którego wyeksplorowano 39 pochówków szkieletowych datowanych od XVI do XVIII wieku. Odkryto tam także fragment muru kamiennego, wzniesionego na początku XVI wieku w celu ufortyfikowania kościoła.

Fragment muru obronnego kościoła farnego odkryty w 2017 roku na ulicy 3 Maja i datowany na początek XVI wieku (fot. P. Kocańda)	Wczesnośredniowieczna jama zasobowa odkryta w 2017 roku przy dzisiejszym Muzeum Okręgowym, stanowiąca potwierdzenie osadnictwa przedlokacyjnego w centrum Rzeszowa (fot. P. Kocańda)

Do interesujących odkryć doszło również w wykopach zlokalizowanych w ciągu ulicy 3 Maja. Natrafiono w nich na wielopoziomową (8 poziomów) drewnianą nawierzchnię dawnej ulicy. Najniższy poziom stanowiła faszyna, układana z licznych drobnych elementów drewnianych, datowana na połowę XVII wieku. Wyżej położone warstwy drogi, zbudowane z belek układanych równolegle do ciągu komunikacyjnego wiązać należy z drugą połową XVII wieku oraz z XVIII wiekiem. W wykopie przy kamienicy nr 16 natrafiono także na burzowy kanał kamienno-ceglany o łukowatym sklepieniu, wzniesiony najpewniej w okresie rządów austriackich.

Niezwykle ważne odkrycia miały miejsce w trzech wykopach położonych przy Muzeum Okręgowym oraz kościele św. Krzyża. Odsłonięto tam trzy pochówki ludzkie pochodzące z cmentarza przykościelnego, datowane na okres pomiędzy XVII a XVIII wiekiem. W wykopie ciągnącym się wzdłuż zachodniej fasady budynku muzeum odkryto pozostałości murów, które tworzyły zabudowę związaną z niefunkcjonującym obecnie klasztorem oo. pijarów, w tym z widocznym na planie Widemanna budynkiem klasztornej apteki.

Ważnym odkryciem jest także jama, na dnie której znajdowało się rozbite naczynie gliniane z ornamentem w postaci ukośnych kresek, datowane na XI-XIII wiek. W celu uściślenia chronologii obiektu pobrano także próbki węgli do badań radiowęglowych, które pokazały wyniki w przedziale od X do XIII/XIV stulecia. Odkryty obiekt jest zatem reliktem osadnictwa wczesnośredniowiecznego, poprzedzającego lokację miasta i świadczy, że obszar, który w XVII wieku zajął klasztor oo. pijarów, we wczesnym średniowieczu był zasiedlony.

W toku całości prac badawczych na ul. 3 Maja pozyskano bardzo duży zespół zabytków ruchomych w liczbie ponad 10,5 tysiąca przedmiotów (ceramika naczyniowa, kafle piecowe, zabytki metalowe i szklane, elementy skórzane).

Rzeszów, ul. 3 Maja – jeden z pochówków odkryty na cmentarzu przy kościele farnym (fot. T. Tokarczyk)	Jeden z fragmentów drewnianej nawierzchni dawnej ulicy z XVIII wieku odkryty w 2017 roku (fot. P. Kocańda)

W roku 2018 rozpoczęto badania na ul. Kościuszki. W ich trakcie uzyskano bardzo ważne dane do odtwarzania dawnej topografii Rzeszowa - udało się potwierdzić, że kościół farny stał na odrębnym wzgórzu, wysuniętym na zachód i pomiędzy nim a rynkiem biegło niewielkie obniżenie terenu, zajęte obecnie przez ulicę Grunwaldzką. Analogicznie jak w przypadku badań na ulicy 3 Maja, odkryto pozostałości drewnianej nawierzchni drogi - oraz - w rejonie kościoła - niewielką ilość przemieszanych i zniszczonych kości ludzkich, a także duże gruzowisko kamienno-ceglane interpretowane jako destrukt muru ogrodzenia kościelnego. Wykopaliska te dostarczyły bardzo dużego zbioru zabytków ruchomych (ponad 23 tysiące), na podstawie których odtwarzać możemy życie codzienne dawnych mieszkańców Rzeszowa.

Relikty odkryte podczas badań na ulicy Kościuszki w 2018 roku: A – poziom drewnianej drogi odkryty na głębokości 80-100 cm w części wschodniej wykopu; B – część zachodnia wykopu, pierwszy poziom moszczenia; C – widok ogólny na wykop; D – poziom drogi odsłonięty we wschodniej części wykopu na głębokości 100-120 cm; E – kamienne gruzowisko, będące pozostałością po murze otaczającym cmentarz przykościelny; F – konstrukcja drewnianej drogi (fot. P. Kocańda).

Rozpoczętą w 2017 roku dużą serię badań kończyły prace prowadzone na ulicy Grunwaldzkiej w 2020 i 2021 roku. Otworzono wówczas 10 wykopów archeologicznych, ulokowanych na całej jej długości. W wykopach udokumentowano pozostałości, które wskazywały na intensywne użytkowanie ulicy już od okresu średniowiecza. Wśród odkryć wspomnieć należy o pozostałościach najstarszej, drewnianej zabudowy miasta, pozostałości murowanych piwnic czy fragmenty sklepienia kanału burzowego. Odkryto także fragmenty drewnianej nawierzchni - drogi.

Fragment narożnika drewnianego budynku, poprzedzającego zabudowę murowaną na ul. Grunwaldzką (fot. K. Drewniak)	Pozostałości drewnianej nawierzchni ulicy odkryte w wykopie 7 na ul. Grunwaldzkiej (fot. K. Drewniak)

Najważniejszym jednak odkryciem są pozostałości po bramie Murowanej (znanej także jako brama Sandomierska), która w źródłach pisanych wzmiankowana jest w latach 1625-1626, w dokumentach dotyczących budowy fortyfikacji Rzeszowa przez Mikołaja Spytka Ligezę. Widoczna jest ona również na planie Wiedemanna, gdzie ukazano ją jako piętrowy, czworoboczny budynek, zwieńczony czterospadowym dachem. Odkrytym murom towarzyszył kamienny bruk z otoczaków, zarejestrowany na głębokości 2 metrów poniżej obecnego poziomu ulicy. Podczas prac prowadzonych na ulicy Grunwaldzkiej pozyskano również bardzo liczny zbiór zabytków ruchomych (blisko 50 tysięcy), wśród których dominowały fragmenty naczyń ceramicznych, kości zwierzęcych, szkła, przedmiotów metalowych oraz kafli piecowych.

Relikty bramy Murowanej odkryte na skrzyżowaniu ulic Grunwaldzkiej i Kopernika (fot. K. Drewniak)

Poza wyżej opisanymi dużymi badaniami wykopaliskowymi, stan rozpoznania stanowiska Rzeszów 17 uzupełniają mniejsze, realizowane przy konkretnych zabytkach architektury. W lutym 2018 roku Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego przeprowadziła niewielkie badania w obrębie bazyliki Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny należącej do oo. Bernardynów. Prace związane były z prowadzonymi w świątyni robotami konserwatorskimi i miały charakter interwencyjnym, ponieważ w trakcie wymiany posadzki natrafiono na pojedyncze groby oraz dwie krypty. W wyniku badań odkryto 26 pochówków, rozpoznano stratygrafię nawarstwień wewnątrz kościoła oraz konstrukcje fundamentów kruchty, znajdującej się po zachodniej stronie. Przeprowadzono także prospekcję i inwentaryzację krypt, w których zadokumentowano kilka bogatych pochówków w trumnach. Badania nie dostarczyły jednak informacji odnośnie Mikołaja Spytka Ligęzy, który według swojego testamentu spisanego w 1637 roku życzył sobie być pochowanym pod progiem kruchty świątyni.

Archeologia dostarczyła także ważnych informacji odnośnie historii i zabudowy miejskiej z XIX i XX wieku. Dobrym przykładem będzie nadzór prowadzony od listopada 2017 do lutego 2018 roku przy rozbiórce budynku szpitala miejskiego przy ulicy Adama Stanisława Naruszewicza, który to obiekt w przeszłości pełnił funkcję żydowskiej łaźni rytualnej. W trakcie nadzoru odgruzowano piwnice oraz odsłonięto również studnię, której zadaniem było dostarczanie wody do basenów, służących rytualnym kąpielom. Natrafiono również na pozostałości pieca grzewczego oraz sporą ilość rur odpowiadających za doprowadzanie ciepłej i zimnej wody. Interesującym znaleziskiem okazały się kości ludzkie, które odkryto w profilu północnym, pod chodnikiem ulicy Naruszewicza. W rezultacie późniejszych badań wykopaliskowych okazało się, że był to grób zbiorowy osób zmarłych najprawdopodobniej w wyniku epidemii. Drugim przykładem, w którym archeologia przyczyniła się do odtworzenia najnowszej historii Rzeszowa są prace prowadzone w rejonie dworca PKP. W 2019 roku na działce nr 99/38, znajdującej się w okolicy ulicy Stanisława Jabłońskiego odkryto fundamenty budynku kolejowego wraz ze sklepioną piwnicą, być może dawnej nastawni z czasów budowy w Rzeszowie kolei. Relikty zabudowy kolejowej z 2. połowy XIX oraz początków XX wieku natrafiono także na placu dworcowym podczas nadzorów i badań archeologicznych realizowanych w terminie od czerwca 2022 do października 2023 roku przez Grzegorza Płoskonia (firma ArchaiA). Wyniki tych prac nie zostały jeszcze opublikowane i dostępne są tylko w postaci dokumentacji sprawozdawczej.

Badania archeologiczne wewnątrz kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Rzeszowie (fot. M. Jabłkowski)

Na zabudowę mieszkalną z przełomu XIX i XX wieku natrafiono także podczas budowy ronda u zbiegu ulic Fredry, Głowackiego i Batorego w 2022 roku. Były to fragmenty trzech budynków, w postaci jednej piętrowej kamienicy i dwóch niższych domów, stanowiące być może własność lokalnej społeczności żydowskiej. Ich rozbiórka miała miejsce po 1950 roku, ponieważ są widoczne na fotografiach z lat wcześniejszych.

Fundamenty budynku kolejowego odkryte przy ul. Stanisława Jabłońskiego (fot. P. Kocańda)

Z powyższego krótkiego przeglądu historii odkryć archeologicznych, których dokonywano na terenie Rzeszowa wynika, że archeologia wniosła wiele ważnych informacji dla historii miasta. Dotyczy to przede wszystkim czasów pradziejowych, którymi z racji braku źródeł pisanych historycy się nie zajmują. Niemniej wyniki badań prowadzonych na terenie Starego Miasta doprowadziły także do znacznego uzupełnienia wiedzy na temat miasta lokacyjnego, szczególnie w zakresie jego układu przestrzennego, zabudowy oraz kultury materialnej mieszkańców. Wspomnieć również należy, że archeologia dokonała kluczowego dla historii Rzeszowa odkrycia osadnictwa przedlokacyjnego na terenie ścisłego centrum, czym potwierdziła hipotezy części historyków, że stolica województwa podkarpackiego nie była lokowana na obszarze pozbawionym osadnictwa. Jednocześnie podkreślić trzeba, że w przestrzeni miasta nadal pozostają obszary, na które należy zwrócić szczególną uwagę. Przede wszystkim mamy tutaj na myśli zamek Lubomirskich oraz tereny zajęte przez dawny klasztor pijarów.

<<< Poprzedni

Spis treści

Następny >>>

 

 

Sfinansowano z budżetu Gminy Miasto Rzeszów