Osada z młodszego i późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów ze stanowiska Sanok 59-60

Wstęp

W trakcie prac wykopaliskowych na stanowisku 59-60 w Sanoku rozpoznano relikty osady z młodszego i późnego okresu rzymskiego oraz wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (plan 2). Obiekty, które wiązać można ze wspomnianym odcinkiem chronologicznym, wystąpiły na powierzchni około 3,25 ha. Jest to tym samym najszerzej rozpoznana dotychczas osada z tego okresu w strefie polskich Karpat. Podkreślić należy, że badaniami nie objęto całego jej zasięgu. Uchwycone zostały wschodnia i zachodnia granica osady. Na planie wyraźnie czytelne jest, że obiekty kontynuują się zarówno w kierunku północnym, jak i południowym.

Podczas prac wykopaliskowych rozpoznano 1831 zróżnicowanych obiektów, które wiązać można z okresem rzymskim i wczesną fazą okresu wędrówek ludów (tablela. 6.1). Materiał zabytkowy wystąpił w 465 z nich, a pozycja chronologiczna pozostałych obiektów wiązanych ze wspomnianym okresem określona została na podstawie charakteru ich wypełnisk, relacji stratygraficznej, kontekstu odkrycia oraz lokalizacji w obrębie stanowiska. Materiał ruchomy datowany na wspomniany okres stanowią 6663 fragmenty ceramiki, 7 przęślików, 660 fragmentów polepy, 245 wydzielonych zabytków metalowych (w tym żelaznych, a także srebrnych rzymskich monet oraz fragment wykonanego ze stopu miedzi kotła huńskiego), 6 fragmentów narzędzi kamiennych (przede wszystkim żaren rotacyjnych) oraz 1 fragment szkła.

Osada zlokalizowana była w niższych partiach łagodnego wzniesienia, na lekko sfałdowanych stokach, co wzmagało negatywny wpływ działalności procesów erozyjnych na stan zachowania śladów osadnictwa na tym obszarze. Obiekty z okresu rzymskiego i wczesnej fazy wędrówek ludów zajmowały obszar o zmiennej wysokości bezwzględnej, tworząc mniej lub bardziej czytelne układy przestrzenne.

Sanok, stan. 59–60. Osada z młodszego i późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (kolor fioletowy): a – plan; b – przekrój wysokościowy

Znaczna część obiektów miała tylko kilka lub kilkanaście centymetrów miąższości. Także niesprzyjające warunki terenowe i pogodowe, jakie miały miejsce w niektórych okresach prowadzenia prac, wpływały negatywnie na dalsze prace związane z analizą i opracowaniem śladów osadniczych rozpoznanych w Sanoku.

Wstępne informacje na temat wyników badań na stanowisku oraz analizy pojedynczych odkryć zostały już opublikowane (Bulas 2019; Bulas et al. 2019; Okońska-Bulas et al. 2020). Niniejszy tekst stanowi pełne przedstawienie wyników prac terenowych.

Sytuacja kulturowa i kwestia atrybucji kulturowej odkrytych materiałów

Kwestia zasiedlenia obszarów dorzecza górnego Sanu w okresie rzymskim była niejednokrotnie poruszana w literaturze (Madyda-Legutko 1996, 1998, 2004; Madyda-Legutko, Pohorska-Kleja 2001; Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak 2009, 2010; 2017; 2019a; 2019b; Madyda-Legutko et al. 2013; Bulas 2019). Na podstawie uzyskanych do tej pory danych stwierdzić można, że sytuacja kulturowa tego obszaru jest złożona i ulega zmianom w trakcie trwania okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Wpływ na nią miał fakt obecności na tych obszarach przedstawicieli różnych środowisk kulturowych oraz przenikania się oddziaływań płynących z sąsiednich obszarów. Na terenie pogranicza Pogórza Bukowskiego, Dynowskiego, Dołów Jasielsko-Sanockich i Gór Słonnych we wczesnym okresie rzymskim poświadczone jest osadnictwo kultury przeworskiej, choć w materiale archeologicznym widoczne są wpływy ze strony szeroko rozumianego dackiego kręgu kulturowego. Sytuacja dynamicznie zmienia się w przeciągu trwania młodszego i późnego okresu rzymskiego. Na podstawie obecności ceramiki wykonanej na kole garncarskim w trakcie badań powierzchniowych zarejestrowano liczne osady datowane na fazę C. Materiały cechuje lokalna specyfika, przejawiająca się zarówno w technologii produkcji, jak i cechach stylistycznych (Madyda-Legutko 1996, s. 68, 74–78; 2010; 2011; Madyda-Legutko, Pohorska-Kleja 2001; Rodzińska-Nowak 2018).

Przeprowadzone w minionych latach badania wykopaliskowe w regionie dostarczyły niewielu danych pozwalających na doprecyzowanie chronologii tutejszego osadnictwa w młodszym i późnym okresie wpływów rzymskich. Jednocześnie do tej pory brak było przebadanych wykopaliskowo osad, których chronologię w sposób pewny wiązać można z rozwiniętą fazą młodszego okresu rzymskiego, późnym okresem rzymskim i wczesną fazą okresu wędrówek ludów (Madyda-Legutko 2004, s. 81). Z obszarów Pogórza Bukowskiego i południowej części Pogórza Dynowskiego znane były tylko pojedyncze zabytki o późnej pozycji chronologicznej, odkryte poza kontekstami archeologicznymi (Bulas 2019). Więcej danych na temat osadnictwa o późnej chronologii w Karpatach dostarczyły prace wykopaliskowe prowadzone na obszarze Kotliny Sądeckiej i otaczających ją górach w Beskidzie Sądeckim i Beskidzie Wyspowym (Madyda-Legutko, Tunia 2020; 2022a, tam literatura).

Odrębnym zagadnieniem jest kwestia atrybucji kulturowej osadnictwa w młodszym i późnym okresie wpływów rzymskich, a także wczesnej fazie okresu wędrówek ludów w dorzeczu górnego Sanu, w tym na osadzie rozpoznanej w Sanoku na stanowisku 59-60. Funkcjonujące tu w ciągu młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich osady pozostawały prawdopodobnie pod wpływem impulsów kulturowych z południa i południowego wschodu. Przejawiały się one, jak wyżej wspomniano, przede wszystkim w specyfice lokalnego garncarstwa. Ponadto ze względu na odmienne warunki geograficzne oraz wynikające z nich uwarunkowania gospodarcze (por. Tunia 1989; 2004; Madyda-Legutko, Tunia 2008), osadnictwo w tym regionie odbiega w pewnym stopniu pod kątem organizacji osad ich wielkości i przypuszczalnie gęstości zaludnienia od osad znanych z pozostałej części południowej i południowo-wschodniej Polski. Jak wykazane zostanie w analizie, osadę na stanowisku 59-60 w Sanoku wiązać należy z późnym horyzontem lokalnego osadnictwa o złożonej genezie, będącego pod wpływem osadnictwa z dorzecza górnej Cisy oraz grupy północnokarpackiej.

Obiekty nieruchome

Budynki o konstrukcji słupowej

Najliczniejszą kategorią obiektów, która wystąpiła na terenie osady z faz C-D na stanowisku 59-60 w Sanoku, są jamy posłupowe. Rozpoznano 1351 obiektów, które zostały tak określone, ze względu na ich formę (owalne rzuty nieprzekraczające z reguły 50 cm, o zachowanej głębokości od kilku do kilkudziesięciu cm, ryc. 6.2 - 6.5). Poza jamami posłupowymi datowanymi na wspomniany okres (zarówno na podstawie występującego w nich materiału materiału, jak i kontekstualnie), na obszarze osady wystąpiły liczne analogiczne obiekty o chronologii nieokreślonej. Przypuszczalnie znaczna część z nich również może być wiązana z tą fazą zasiedlenia stanowiska.

Sanok, stan. 59–60. Przykładowe dobrze zachowane jamy posłupowe (o większej miąższości)

Sanok, stan. 59–60. Przykładowe dobrze zachowane jamy posłupowe (o większej miąższości)

Zdecydowana większość obiektów zdefiniowanych jako jamy posłupowe nie zawierała materiału archeologicznego pozwalającego na ich precyzyjne wydatowanie. Na podstawie współwystępowania w pobliżu obiektów z materiałami z młodszego i późnego okresu rzymskiego oraz wczesnej fazy wędrówek ludów większość z nich uznana została za chronologicznie związaną z tym horyzontem użytkowania stanowiska. Dodać należy, iż w ostatnich latach w trakcie szerokopłaszczyznowych badań inwestycyjnych na terenie południowej Polski odkrytych zostało wiele pozostałości konstrukcji słupowych związanych z zabudową datowaną na okres rzymski (np. Roczkalski, Włodarczak 2011; Rodak 2018, s. 40–42; Schuster 2020).

Tylko część jam posłupowych grupowała się w mniej lub bardziej czytelne układy, co pozwoliło na wydzielenie w niektórych przypadkach konstrukcji, rozumianych jako pozostałości po zabudowie słupowej. Wyznaczono także zgrupowania będące obszarami znacznego zagęszczenia jam posłupowych (ryc. 6.6, 6.7). Przypuszczalnie stanowią one pozostałości kilku budowli, które jednak nie są wyraźnie czytelne. Zwrócić należy uwagę, iż wiele z odkrytych jam posłupowych posiadało niewielką miąższość, do około 10 cm (ryc. 6.4, 6.5, 6.8). Podobnie jak w przypadku innych obiektów odkrytych na stanowisku, ich zachowana głębokość pozwala sądzić, iż stanowisko w dużej mierze jest zerodowane. Należy więc założyć, że pewna liczba opisywanych obiektów nie zachowała się, co w dużej mierze utrudnia interpretację ich wzajemnych relacji przestrzennych i podjęcie próby rekonstrukcji .

Sanok, stan. 59–60. Zgrupowania jam posłupowych w trakcie dokumentacji arów oraz poszczególnych obiektów

 

Sanok, stan. 59–60. Wybrane miejsca o szczególnym nagromadzeniu jam posłupowych, uniemożliwiające przeprowadzenie wiarygodnej rekonstrukcji zabudowań słupowych

Zgrupowania konstrukcji tworzyły z kolei dobrze czytelne w planie stanowiska zagrody, rozumiane jako zespół budynków gospodarczych i mieszkalnych wraz z towarzyszącym im obejściem i innymi obiektami związanymi z życiem codziennym. Wyróżniono trzy takie jednostki, które stanowią podstawowy element organizacji przestrzennej osady (więcej w: Analiza przestrzenna osady). Określono je jako zagrody I, II i III. (ryc. 6.9). Mniej liczne koncentracje jam posłupowych, układające się w mniej lub bardziej czytelne układy, wystąpiły także poza wymienionymi wyżej zagrodami, pomiędzy nimi oraz na północ od zagrody III.

Występujące w obrębie zagród konstrukcje pozostają trudne do precyzyjnej rekonstrukcji, niewątpliwie stanowią jednak pozostałości zróżnicowanych konstrukcyjnie naziemnych budowli słupowych o różnej funkcji. Ze względu na wspomniany powyżej stan zachowania stanowiska, zarówno kwestia zastosowanych technik budowlanych, jak i rekonstrukcji form budowli są problematyczne do jednoznacznego rozstrzygnięcia. Trudność w interpretacji poszczególnych budynków wynika także z przebudów i potencjalnej reorganizacji przestrzeni zagród. Nie bez znaczenia może być także wpływ ukształtowania terenu i środowiska naturalnego, w jakim znajduje się osada. Temat zróżnicowania budownictwa w okresie rzymskim w zależności od warunków terenowych nie był do tej pory przedmiotem szerszych studiów. Analizy budownictwa z okresu rzymskiego i wędrówek ludów zazwyczaj związane są z terenami nizinnymi lub wyżynnymi, skąd pochodzi większość szerokopłaszczyznowo badanych stanowisk. Kwestia ograniczonych możliwości interpretacji i rekonstrukcji budowli słupowych była jednak niejednokrotnie poruszana w literaturze (por. Godłowski 1969, s. 309; Michałowski 2011, s. 171; Schuster 2012, s. 428–430; 2020, s. 3–25).

Sanok, stan. 59–60. Głębokości jam posłupowych związanych z osadnictwem z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów

Dość czytelne w obrębie stanowiska 59-60 są obiekty składające się zazwyczaj z czterech regularnie rozlokowanych słupów, na planie zbliżonym do kwadratu lub lekko wydłużonego prostokąta. Ich rozmiary wynoszące około 5–6 m2 nie pozwalają na interpretowanie ich jako śladów budynków mieszkalnych. Obiekty te interpretuje się zazwyczaj jako relikty spichlerzy (Michałowski 2011, s. 205–211, tam literatura). Kolejne konstrukcje tego typu często wznoszone były w konkretnych miejscach w obrębie zagród, co niejednokrotnie sprawia, że ich plany nakładają się na siebie (ryc. 6.10) (Schuster 2020, s. 95–96). Relikty spichlerzy znajdują się zazwyczaj w niedalekiej odległości od miejsc, w których rekonstruuje się większe konstrukcje naziemne.

Sanok, stan. 59–60. Osada z późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów z zaznaczonymi wyróżnionymi zagrodami

Należy zwrócić uwagę na brak rozpoznanych na stanowisku charakterystycznych konstrukcji półziemiankowych. Fakt ten uzasadnić można wspomnianym, obserwowanym poziomem erozji stanowiska. Niewykluczone jest, iż wydzielone mniejsze konstrukcje słupowe składające się z 4–8 obiektów pierwotnie stanowiły integralną część obiektów wziemnych (półziemianek), po których zachowały się jedynie doły posłupowe (ryc. 6.11). Podkreślić trzeba jednak, że na stanowisku zachował się relikt jednej półziemianki datowanej na okres lateński. Fakt ten po części pozwala na inną interpretację braku analogicznych budowli związanych z okresem rzymskim i wczesną fazą wędrówek ludów. Nie można wykluczyć, że w terenie górskim, na przestrzeni młodszego i późnego okresu rzymskiego zaprzestano wznoszenia tego typu konstrukcji, co mogło stanowić dostosowanie technik budowlanych do warunków naturalnych. Zaznaczyć należy, że znane są stanowiska z fazy B oraz przełomu faz B i C okresu rzymskiego, na których odkryto relikty takich budowli (Muzyczuk, Pohorska-Kleja 1994, s. 57, 128; Madyda-Legutko, Smajek 2010, s. 277–289; Okońska-Bulas, Bulas 2022, s. 112–113, 316, 326; Bulas, Kotowicz 2023, s. 171–172). Przyjmując taką interpretację, można założyć, że funkcje, jakie pełniły w kulturze przeworskiej półziemianki, przejęły obiekty o podobnych rozmiarach i rozkładach słupów nośnych, które jednak nie były wkopane w poziom gruntu. Konstrukcje takie znajdowały się w obrębie każdej z wymienionych zagród (ryc. 6.11). Posiadały rozmiary od około 7 m2 do około 25 m2.

Sanok, stan. 59–60. Przykładowe budynki słupowe: spichlerze z zagrody II i III

Sanok, stan. 59–60. Przykładowe budynki słupowe: mniejsze konstrukcje słupowe z zagród I, II i III

Poza wymienionymi strukturami w obrębie zagród wyznaczono zgrupowania słupów, które najprawdopodobniej stanowiły części większych budowli. W wielu przypadkach zaproponowanie konkretnego schematu konstrukcyjnego nie jest możliwe ze względu na liczbę współwystępujących obiektów i wspomniany stopień ich zachowania. Nie zmienia to faktu, iż najprawdopodobniej stanowiły one część dużych budynków halowych i mniejszych budynków słupowych. Wydaje się, że zarówno w obrębie zagrody I i III mogły funkcjonować dość dużych rozmiarów budynki dwu- i trzynawowe. Zwłaszcza w przypadku zagrody III układy słupów w obrębie dwóch konstrukcji wydaje się pozwalać na próbę oszacowania powierzchni rekonstruowanych tu budowli. Znajdująca się w W części zagrody konstrukcja mogła mieć do około 75 m2 (ryc. 6.12: a), podczas gdy jedna z największych konstrukcji na stanowisku mogła mieć nawet 256 m2 (ryc. 6.12: a). Większa z wymienionych budowli była wzniesiona także na znacznie głębiej osadzonych słupach, co wskazuje na większą masę więźby dachowej. Tak jak w przypadku innych zgrupowań słupów na stanowisku nie można wykluczyć, że w obrębie zaproponowanej rekonstrukcji w istocie znajdują się elementy konstrukcyjne większej liczby budynków, zlokalizowanych obok siebie lub których plany nachodzą na siebie. W jakimś stopniu możliwa jest także próba rekonstrukcji dwóch budowli z zagrody I (ryc. 6.12: b). W pozostałych przypadkach sieć obiektów uniemożliwia pewne wskazanie podobnych rozwiązań budowlanych.

Sanok, stan. 59–60. Przykładowe budynki słupowe: duże budynki. a – przypuszczalny zarys mniejszej (A) i większej konstrukcji słupowej (B) w obrębie zagrody III; b – przypuszczalny zarys konstrukcji słupowych w obrębie zagrody I

Sanok, stan. 59–60. Obszary występowania zabudowy w obrębie zagród

W przypadku największych zgrupowań obiektów zaproponowany zarys zabudowań często jest próbą oszacowania obszaru, w obrębie którego znajdowała się zabudowa, a nie rekonstrukcji konkretnego budynku (ryc. 6.13). Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy przebieg granic struktur odpowiada stanowi faktycznemu. Jest on raczej efektem skomplikowania obrazu wynikającego z przebudów lub nakładania się na siebie różnych faz budowlanych, które mogły zaistnieć w trakcie około dwustu lat funkcjonowania osady.

Jamy osadowe

Wśród przebadanych obiektów jamy osadowe stanowią drugą najliczniej reprezentowaną grupę obiektów. W ten sposób określono 326 obiektów, które są zróżnicowane pod względem wielkości, form i funkcji. Zaproponowana hipotetyczna interpretacja obiektów opiera się o formę ich rzutów, rozmiary, kształty profili, a także charakter wypełniska i materiał odkryty w ich obrębie. Stan zachowania obiektów także wpływał na możliwość ich interpretacji.

Jamy gospodarcze

Jako jamy gospodarcze i produkcyjne zinterpretowano 78 obiektów (tabela 6.2, 6.3). Pełniły zróżnicowane funkcje: magazynowe, odpadkowe, część być może wykorzystywana była w procesie produkcji i przetwarzania żywności i innych dóbr (por. Rodzińska-Nowak 2012, s. 127–134; Stasiak-Cyran 2016, s. 48–51). Zróżnicowanie wśród tego typu obiektów związane jest zapewne z dywersyfikacją funkcji, które pełniły. W obrębie jam występował niecharakterystyczny materiał zabytkowy, który nie pozwalał na precyzyjne określenie ich pierwotnego przeznaczenia.

Pierwszą grupą jam, które bez wątpienia pełniły funkcje gospodarcze, są owalne lub czworoboczne w rzucie jamy o profilu workowatym, czyli takie, które posiadały przewężone górne partie, oraz rozszerzały się w dolnych częściach. Dna tych obiektów z reguły były zaokrąglone. Do tego typu zaliczono sześć obiektów (tabela 6.3: 1; ryc. 6.14). Wszystkie zlokalizowane były przy zachodniej granicy badanego obszaru, w sąsiedztwie palenisk i budynków słupowych. Ich wypełniska (poza obiektem 676/59) były wielowarstwowe i niejednolite, a wśród nich rozpoznano zarówno pojedyncze fragmenty naczyń, jak i ich większą ilość. W przypadku pojedynczych jam o profilu workowatym stwierdzono obecność pozostałości elementów konstrukcji. W obiekcie 887/59 (tabl. 6.63: 3) rozpoznano fragmenty polepy z odciskami desek, być może stanowiącej pozostałości wzmocnienia ścian, zabudowania obiektu na powierzchni lub świadectwo wtórnego wykorzystania jej w celach śmietniskowych. Z kolei obok obiektu 804/59, przy wschodniej jego ścianie, stwierdzono obecność dołka posłupowego (ob. 846/59) (tabl. 6.60: 3). Jego obecność sugeruje, że jama mogła posiadać zadaszenie. Wymagający szczegółowego omówienia jest natomiast obiekt 317/59 (tabl. 6.28: 8; ryc. 6.15). Dno obiektu wyłożone zostało „brukiem” wykonanym z płaskich kamieni, ponad którymi znajdowała się warstwa nasyconą polepą oraz przebarwioną na pomarańczowo gliną. Pod kamieniami, w zagłębieniu wykonanym w centralnej części obiektu, w warstwie nasyconej przepalonymi węglami drzewnymi odkryto dwie części żarna rotacyjnego – biegun i leżak. Ponadto z wypełniska obiektu pochodzi niewielki fragment stopionego szkła oraz 97 fragmentów ceramiki, w tym głównie wykonanych na kole garncarskim. Szczególny zabieg, jakim było umieszczenie na dnie obiektu kamieni żarnowych oraz nakrycie ich warstwą kamieni, trudno jednoznacznie wyjaśnić. Być może działanie to wiązać można z nieokreśloną bliżej formą zabiegów o charakterze rytualnym. Podobną formę, ale pozbawioną w wypełnisku materiałów zabytkowych posiadał obiekt 281/59 (tabl. 6.19: 9).

Charakterystyczną grupą obiektów osadowych, najprawdopodobniej o charakterze gospodarczym, są głębokie jamy koliste lub owalne o średnicach od około 90 do 170 cm i U-kształtnych profilach, których miąższość sięgała od 66 do 158 cm, a z reguły wynosiła około 80–90 cm. Do grupy tej zaliczono 25 obiektów (tabela 6.3: 2; ryc. 6.16, 6.17). Jeden z nich posiadał formę podwójnie U-kształtną (obiekt 1705/59, tabl. 5.95:1). Wypełniska tych obiektów były w znacznej większości wielowarstwowe, niejednolite, których układ wskazywał na charakter zasypiskowy, często z przekładkami lessowymi pomiędzy jasnymi warstwami. W pojedynczych przypadkach w wypełniskach obiektów odkrywano fragmenty polepy, ale tylko w przypadku obiektów 1018/59, 885/60 i 887/60 (tabl. 6.68: 6; 155: 5; 156: 1) stanowiła ona przypuszczalnie elementy konstrukcji, być może stanowiąc zawalisko zadaszenia lub wzmocnienia ścian. Część z obiektów zlokalizowana była w okolicy obiektów o profilach workowatych. Zgrupowanie jam o U-kształtnym profilu, o podobnym charakterze wypełnisk i podobnych rozmiarach, zlokalizowane było przy południowej granicy badań, w centralnej części stanowiska, w oddaleniu od zabudowy słupowej i innych obiektów osadowych.

Sanok, stan. 59–60. Wybrane jamy gospodarcze o profilu workowatym: obiekt 676/59 w trakcie eksploracji

Sanok, stan. 59–60. Wybrane jamy gospodarcze o profilu workowatym: obiekt 317/59 w trakcie eksploracji

Z obiektów zaliczonych do tej grupy pochodził niezbyt liczny materiał zabytkowy. Do ciekawych przypadków należy obiekt 77/59, w wypełnisku którego odkryto kamień żarnowy (ryc. 6.18) oraz obiekt 80/59, w którym odkryto liczny zbiór ceramiki, w tym fragmentów charakterystycznych, posiadających istotne dla stanowiska cechy datujące (tabl. 6.12, 6.13; ryc. 6.19). Również w obiekcie 1705/59 rozpoznano bogaty zestaw ceramiki, w tym fragmenty dwóch ręcznie lepionych garnków, a także fragmenty żarna oraz trzy drobne fragmenty przedmiotów żelaznych (tabl. 6.95. 6.96; ryc. 6.18).

Sanok, stan. 59–60. Wybrane jamy gospodarcze o profilu U-kształtnym: koncentracja tego typu obiektów na obszarze stan. 60, oraz obiekt 885/60 w trakcie eksploracji

Wśród jam o profilach U-kształtnych wymienić należy też grupę nieco płytszych 13 obiektów (tabela 6.3: 2). Być może są to obiekty o podobnej pierwotnej formie i funkcji co opisane powyżej, ale gorzej zachowane. Posiadają miąższość sięgającą do 56 cm. Wśród jam tego typu wyróżnia się obiekt 79/59, w wypełnisku którego odkryto 155 żelaznych nitów lub gwoździ, będących przypuszczalnie pozostałością drewnianej okutej żelazem skrzyni (tabl. 6.6-6.10) a także obiekt 841/59, w którym znajdowały się fragmenty zrekonstruowanego w znacznym stopniu naczynia zasobowego (tabl. 6.61). Jamy, a także budynki mieszkalne z wkopanymi w nie naczyniami zasobowymi znane są np. z Moszczenicy Wyżnej, stan. C, Świerchowej, Ujazdu czy Drochlina (Rodzińska-Nowak 2012, s. 134–135, tam literatura; Madyda-Legutko, Tunia 2022b, s. 392–396). Wart wspomnienia jest obiekt 1010/59, częściowo uszkodzony przez obiekt 1010A/59, w którym znajdował się zachowany niemal w całości dzban (tabl. 6.68: 1), oraz obiekt 945/60 zawierający w wypełnisku kilkanaście fragmentów polepy konstrukcyjnej (tabl. 6.158: 6). Obiekt 114/60 (tabl. 6.112: 4) miał dwuwarstwowe wypełnisko, a warstwa wewnętrzna była silnie nasycona węglami drzewnymi oraz pojedynczymi, przepalonymi kośćmi.

Sanok, stan. 59–60. Wybrane jamy gospodarcze o profilu U-kształtnym: obiekty 77/59 i 1705/59 w trakcie eksploracji

Kolejną z grup jam są obiekty o zróżnicowanych rzutach i regularnych, czworokątnych profilach o prostych ściankach, z płaskim dnem. Zaklasyfikowano do niej 26 obiektów, zarówno większych, jak i mniejszych rozmiarów (tabela 6.3: 3, ryc. 6.20). Ich wypełniska były zróżnicowane, zarówno jedno-, jak i wielowarstwowe. Miały cechy zbliżone do jam U-kształtnych. Przypuszczalnie także pełniły funkcje gospodarcze lub produkcyjne. Wśród obiektów zaklasyfikowanych do tej grupy wyróżnia się zespół obiektów 78A/59, 112/59 i 124A/59, które zaobserwowane zostały poniżej rozległej warstwy 78/59, powstałej przypuszczalnie w trakcie użytkowania wymienionych jam.

Sanok, stan. 59–60. Wybrane jamy gospodarcze prostokątnym profilu: obiekty 870/60 i 1268/59 w trakcie eksploracji

Obiekty 633/60 i 783/60 (tabl. 6.134: 8; 150: 8) w centralnej części posiadają warstwę polepy. Podobne jamy znane z osad kultury przeworskiej interpretowane są czasami jako osieci, czyli obiekty służące do suszenia zboża (Rodzińska-Nowak 2012, s. 127, tam literatura). Jednoznaczna interpretacja wspomnianych obiektów jest niemożliwa, jednakże może to być jedna z możliwości interpretacyjnych. W przypadku obiektu 783/60 w jego najbliższym otoczeniu wystąpiły także dołki posłupowe, które są typowym elementem tego typu założeń do suszenia zboża. Ślady po słupach nie zostały rozpoznane natomiast przy obiekcie 633/60. Zwraca jednak uwagę bardzo zbliżona forma profilu opisanych jam do obiektu z Poświętnego, woj. mazowieckie, interpretowanego właśnie jako osieć (Rodzińska-Nowak 2012, ryc. 18, 19, tam dalsza literatura).

Jednym z ciekawszych obiektów o czworobocznym profilu jest obiekt 1755/59 (tabl. 6.97). Został on rozpoznany na obszarze zlokalizowanym na zachód od głównego terenu badań, na szczycie wzniesienia. Został częściowo uszkodzony przez wkop z okresu II wojny światowej. Miał niejednorodne wypełnisko składające się z warstwy czarno-pomarańczowej twardej gliny, nasyconej polepą. Poniżej warstwy zarejestrowano przekładkę z polepy. Zewnętrzne krawędzie obiektu wyznaczała nieco jaśniejsza warstwa beżowo-szarej gliny. Pochodzący z niego materiał zabytkowy odbiega w pewnym stopniu od materiałów z pozostałego obszaru stanowiska. Poza 4 fragmentami ceramiki wykonanej na kole garncarskim, w tym dwóch fragmentów naczynia zasobowego, reszta stanowi fragmenty naczyń lepionych w ręce. Pojawiają się tu także pojedyncze skorupy, które w pewnym stopniu nawiązują do materiałów lateńskich (tabl. 6.97: 2, 3). Znaczne oddalenie obiektu od pozostałych elementów osady, lokalizacja na szczycie wzniesienia, niecharakterystyczny materiał zabytkowy, a także wypełnisko wskazujące na intensywne wykorzystanie w tym miejscu ognia, utrudniają interpretację tego obiektu. Także określenie jego pozycji chronologicznej pozostaje niepewne. Zaklasyfikowany został jako struktura z okresu rzymskiego na podstawie fragmentów naczyń zasobowych o gładkiej, ścieralnej powierzchni.

Kolejną grupę jam osadowych stanowi sześć obiektów w większości o owalnych rzutach i trapezowatych profilach (tabela 6.3: 4). Posiadały zróżnicowane wypełniska zawierające nieliczne węgle drzewne lub grudki polepy. Pochodzą z nich wyłącznie pojedyncze fragmenty ceramiki.

Nieokreśloną funkcję gospodarczą lub produkcyjną pełnił obiekt 300/59, który w swoim wypełnisku posiadał zawalisko z polepy konstrukcyjnej (ryc. 40; 41: 1-3; tabl. 6.22: 1). Miał rozległy, nieregularny rzut i nieregularny profil. Stropową partię stanowiła brunatna warstwa, w której miejscami czytelne były skupiska drobnych grudek polepy. W centralnej części obiektu, w jego części przydennej, znajdowała się miąższa na około 40 cm warstwa zawaliska polepy, spośród której do dalszych analiz pobrano zbiór 151 fragmentów z zachowanymi odciskami i negatywami drewnianych elementów konstrukcji.

Sanok, stan. 59–60. Wybrane paleniska czworokątne: obiekty 383/59 i 513/59 w trakcie eksploracji

Sanok, stan. 59–60. Wybór polepy konstrukcyjnej: 1-10 – obiekt 300/59

Obiekty liniowe

Na osadzie wystąpiły także obiekty średnich i większych rozmiarów o rzutach podłużnych lub liniowych (tabela 6.4). Obiekty te miały jednowarstwowe, jednorodne wypełniska. W obrębie dwóch z nich (834/59, 835/59) wystąpiły warstwy silnie nasycone węglami drzewnymi oraz licznymi grudkami polepy, w tym konstrukcyjnej.

Wśród obiektów o wydłużonym planie największe rozmiary osiągnął obiekt 70/60, rozciągający się na powierzchni 8 arów. Miał charakter rowu o Y-kształtnym zarysie, osiągającego powierzchnię około 182 m2 i głębokość do 44 cm. Ze względu na jego formę oraz lokalizację w obrębie stanowiska i względem rozpoznanych zagród proponowana jest interpretacja tego obiektu jako pozostałość po ścieżkach komunikacyjnych. Hipoteza ta nie może zostać udowodniona, niemniej wydaje się ona prawdopodobna. Niewykluczone, że wskutek użytkowania tego obszaru jako drogi lub ścieżki powstało zagłębienie terenu, które zapełniło się następnie w efekcie procesów postdepozycyjnych.

Pozostałe jamy osadowe

Pozostałe 164 jamy osadowe mają profile nieckowate i nieregularne (tabela 6.5). Obiekty te są zróżnicowanej wielkości – od małych i średnich po rozległe jamy o nieregularnych rzutach. W większości przypadków posiadają one niewielką głębokość sięgającą około 20–30 cm, w niektórych przypadkach są nieco głębsze. Wypełniska tych obiektów z reguły są jednorodne i pochodzi z nich nieliczny materiał zabytkowy. Funkcje tych obiektów, ze względu na stan zachowania, są nieokreślone. Wykorzystywane były najpewniej w różnych celach i powstawały w trakcie użytkowania osady. Nie można wykluczyć, że część z nich stanowi większe jamy posłupowe lub pozostałości obiektów gospodarczych. Część z nich może być pozostałością warstw akumulacyjnych i powstała wskutek akumulacji osadu i erodującego materiału zabytkowego. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim obiektów znacznych rozmiarów.

Najliczniejszą grupę wśród nieokreślonych pod względem funkcji jam osadowych stanowią zróżnicowane pod względem wielkości i form rzutów obiekty o profilach nieckowatych, czasami lekko nieregularnych i z przegłębieniami. Formę taką posiadały 143 obiekty w większości małej i średniej wielkości. Zachowana miąższość sięgała od 3 do 100 cm. Najmniejszy z zaliczonych do tej grupy obiektów miał powierzchnię 0,12 m2, a największy – 18,75 m2. Wypełniska tych obiektów były w większości przypadków jednowarstwowe. Występowały na całym badanym obszarze, w sąsiedztwie pozostałych obiektów związanych z użytkowaniem osady.

Wśród jam osadowych znajdują się także znacznych rozmiarów obiekty o mniej regularnych formach, zbliżonych do czworobocznych lub owalnych o powierzchniach sięgających do 67,32 m2. Profile obiektów są zróżnicowane, często dość regularne, nieckowate, niejednokrotnie z płaskimi dnami. Występują też przekroje o nieregularnej formie. Obiekty te osiągają miąższość od 4 do 64 cm. Wyszczególniono 21 tego typu obiektów (tabela 6.6). Ich wypełniska są dość jednorodne, a w ich obrębie występuje bardzo nieliczny materiał zabytkowy, od kilku do kilkudziesięciu fragmentów ceramiki.

Glinianki

Jako pozostałości glinianek zinterpretowano kompleks obiektów 770/59 wraz z 773/59 (tabl. 6.53), 605/60, 609/60 i 610/60 (tabl. 6.130), a także obiekt 656/60 (tabl. 6.144: 1). Przypuszczalnie również jako pozostałość glinianki interpretować można kompleks jam rozpoznanych w obrębie granic obiektów 92/60 i 93/60 (tabl. 6.105; 6.106). Miały one rozległe i nieregularne rzuty. Glinianki rozumiane są tu jako miejsca, które używane były do pozyskiwania gliny – w celach rzemieślniczych (na przykład do produkcji naczyń) oraz jako materiału budowlanego. Glina z opisywanych obiektów wybierana była do głębokości wystąpienia twardszego podłoża, często o fliszowym charakterze. W obrębie glinianek wystąpił szereg obiektów zadokumentowanych jako jamy o nieregularnych lub nieckowatych profilach, stanowiących w większości przypadków pozostałości nierównych ich den (tabela 6.7). Ponadto na różnych poziomach glinianek dokumentowano pojedyncze obiekty o charakterze osadowym, przede wszystkim palenisk i jam gospodarczych.

W wypełniskach glinianek wystąpił bardzo liczny materiał zabytkowy. Pozwala to sądzić, że rozległe jamy wykorzystane zostały jako miejsce deponowania odpadków lub też zapełniły się materiałem w trakcie użytkowania stanowiska. Mogły wypełnić się także w efekcie działających na stanowisku procesów stokowych lub innych procesów postdepozycyjnych.

Paleniska

Na stanowisku odkryto łącznie 131 palenisk. W ten sposób określone zostały obiekty zawierające w wypełniskach wyraźne warstwy nasycone węglami drzewnymi, których ścianki często były przepalone na pomarańczowo. Wśród nich wyróżnić należy 123 paleniska o rzucie czworokątnym (zarówno ze ściankami przepalonymi na kolor pomarańczowy, jak i takie, w których przepalenie nie było widoczne) oraz 8 palenisk innego typu. Kilkanaście z nich było silnie zerodowanych i zachowały się tylko ich partie spągowe.

Paleniska czworokątne

Charakterystyczną grupę obiektów stanowiły 123 paleniska o regularnym, czworokątnym rzucie, w większości z wyraźnie zaokrąglonymi narożnikami. Czworokątne paleniska posiadały wymiary osiągające od około 90 do 170 cm długości oraz około 70 do 160 cm szerokości (tabela 6.8; ryc. 6.21-6.24). Zachowana głębokość obiektów była różna, osiągając maksymalnie około 50 cm, chociaż w większości przypadków obiekty osiągały miąższość od 10 do 25 cm. Część z nich zachowana była w części spągowej, a zachowana miąższość wynosiła poniżej 10 cm. Obiekty posiadały profile regularne, nieckowate, z płaskimi dnami. Do wyjątków należy obiekt 2047/60, który posiadał profil z przegłębieniem w centralnej części (ryc. 6.24).

Sanok, stan. 59–60. Wybrane paleniska czworokątne: obiekty 680/59 i 375/59 w trakcie eksploracji

Sanok, stan. 59–60. Wybrane paleniska czworokątne: obiekty 88/59 i 358/59 w trakcie eksploracji

Wypełniska obiektów były zarówno jedno-, jak i wielowarstwowe. Często ilość wyróżnionych warstw związana była ze stopniem ich zachowania. Tworzyły je głównie jednolite warstwy spalenizny z węglami drzewnymi oraz warstwy nasycone grudkami polepy, występujące przeważnie w częściach przydennych, oraz zachowane powyżej niejednolite warstwy z mniejszą ilością węgli drzewnych, powstałe w trakcie użytkowania lub zasypywania obiektów. Charakteryzowały się naprzemiennymi warstwami gliny o różnej strukturze i barwie. Dodatkowo w obrębie części obiektów występowały przepalone kamienie, zarówno pojedynczo, jak i grupowo, tworząc bruki na dnach. Granice około połowy palenisk czworokątnych wyznaczał przepalony na pomarańczowo calec.

Sanok, stan. 59–60. Wybrane paleniska czworokątne: obiekty 867/59, 1557/59, 1558/59 i 2047/60 w trakcie eksploracji

W wypełniskach czworokątnych palenisk z reguły brak jest materiału zabytkowego, ale w przypadku 47 palenisk z Sanoka rozpoznano fragmenty ceramiki lub innych przedmiotów. W większości były to pojedyncze skorupy, ale w obiektach 358/59, 753/59, 767/59, 768/59 oraz 606/60 rozpoznano liczniejsze zespoły, które w dwóch przypadkach pozwoliły na wykonanie całościowych lub częściowych rekonstrukcji form naczyń (tabl. 6.49: 11; 6.142: 4).

Sanok, stan. 59–60. Zgrupowania palenisk czworokątnych w obrębie stanowiska: a – plan stanowiska z zaznaczonymi zgrupowaniami; b – część zachodnia; c – część wschodnia. Paleniska zaznaczone na pomarańczowo

W przypadku paleniska 547/60 (tabl. 6. 127: 6), przy jego SW narożniku, stwierdzono obecność niewielkiej, płytkiej jamy z dnem i ściankami wyłożonymi kamieniami (ob. 548/60). Warstwa w obrębie jamy nasycona była polepą. Relacja stratygraficzna obiektu 547/60 i 548/60 jest niejasna. Nie można jednoznacznie stwierdzić, czy jama związana jest funkcjonalnie z paleniskiem, czy jest obiektem o nieco późniejszej chronologii i narusza granicę młodszego od siebie paleniska. Paleniska w relacjach stratygraficznych z jamami posłupowymi to także obiekty: 618/60, 1259/60, 1932/60 oraz 1934/60.

Dodatkowego komentarza wymaga także obiekt 358/59 (ryc. 6.23). Na poziomie odkrycia posiadał zbliżony do owalnego rzut o wymiarach 224 × 210 cm i jasne wypełnisko. Po wykonaniu cięcia profilowego w jego obrębie wyodrębniła się ciemna nasycona licznymi węglami drzewnymi warstwa, a także kamienny bruk. Zadokumentowany profil oraz forma obiektu, odsłonięta na poziomie B przy eksploracji S części obiektu, uwidoczniły formę paleniska czworokątnego. Ponadto przy jego SE narożniku znajdowały się pozostałości naczynia zasobowego dostawionego do paleniska (tabl. 6.32: 2). Zarówno palenisko, jak i naczynie rozpoznane zostały poniżej warstwy jasnej gliny, rysującej się na poziomie wyróżnienia jako obiekt 358/59.

Paleniska czworokątne tworzyły sześć zgrupowań oznaczonych literami A–F (ryc. 6.25, tabela 6.9). Lokalizacja zgrupowań w obrębie stanowiska była zróżnicowana, wydaje się jednak, że w największym stopniu związana była z umiejscowieniem poszczególnych zagród. Skupiska palenisk występowały w ich bliższym lub dalszym sąsiedztwie. Podobnie jak wyodrębniane zagęszczenia konstrukcji słupowych, paleniska występowały w różnych częściach przebadanej formy terenowej, zarówno w wyżej, jak i niżej położonych partiach osady. Pojedyncze obiekty wystąpiły w pewnym oddaleniu od wyróżnionych skupisk lub w rozproszeniu. Zwraca uwagę obecność dwóch mniejszych grup palenisk rozpoznanych przy południowej granicy centralnej części badanego obszaru (paleniska 169/59, 172/59, 178/59, 1159/59, 981/59, 827/60 – 830/60). Prawdopodobnie są to paleniska należące do większych koncentracji, których granice nie zostały uchwycone w trakcie prowadzonych badań.

Wyróżnione grupy palenisk miały charakter mniej lub bardziej liniowy, w przypadku zgrupowania A – w formie jednorzędowej, w przypadku B, D oraz E – kilkurzędowych. Skupisko C tworzyły paleniska w nieco bardziej chaotycznym układzie. Obiekty w obrębie wyróżnionych skupisk nie przecinały się, wyjątkami są tu obiekty 1041/59 i 1042/59, a także 1557/59 i 1558/59 (tabl. 6.69: 3; 6.90: 15). Dodatkowo poza obiektami wkopanymi w glinianki, tylko pojedyncze posiadały relacje stratygraficzne z innymi obiektami osadowymi.

Czworokątne paleniska licznie występują na osadach kultury przeworskiej (por. Gindele 2015, s. 96, karte 2, s. 98–102; Muzolf, Muzolf 2015, s. 414–423). Znane są także z kilku badanych wykopaliskowo osad w strefie nadsańskiej, datowanych na różne fazy okresu rzymskiego (Bulas et al. 2019–2022, s. 130–131, tam literatura). Uważane są z jednej strony za wyznaczniki stref produkcyjnych lub gospodarczych i przypisywane są im zróżnicowane funkcje użytkowe (por. Michałowski 2003, s. 140; Muzolf, Muzolf 2015, s. 427–430, tam literatura). Druga z koncepcji wiąże czworokątne paleniska z zabiegami kultowo-społecznymi (por. Gindele 2015, s. 94; Dąbrowska 2017). Oznacza to, że funkcja czworokątnych palenisk nie jest obecnie jednoznacznie ustalona (por. komentarz: Bochnak et al. 2022, s. 340–342).

Paleniska przebadane na osadzie w Sanoku nie dostarczyły jednoznacznych danych mogących przyczynić się do rozstrzygnięcia kwestii interpretacyjnych tych obiektów. Obecność naczynia zasobowego, dostawionego do jednego z palenisk (ob. 358/59), a także rozpoznanie w wypełniskach obiektów 735/59 oraz 606/60 pozostałości całych naczyń, sugerować może wykorzystanie obiektów w celach gospodarczych (na przykład do obróbki termicznej niesprecyzowanych materiałów albo przygotowania posiłków), z drugiej strony natomiast świadczyć może o odbywających się przy nich nieokreślonych czynnościach społecznych lub kultowych.

Zgrupowania palenisk w obrębie osad występują w różnych relacjach do pozostałych obiektów, przy czym duże ich koncentracje z reguły występują w pewnym oddaleniu od pozostałości zabudowań czy wręcz na peryferiach osad (por. Muzolf, Muzolf 2015, s. 425). Jako przykłady tego typu rozplanowania podać można osady w Brzeziu, stan. 33, gm. Kłaj, woj. małopolskie (Roczkalski, Włodarczak 2011, s. 360, ryc. 4), Modlniczce, stan. 2, gm. Wielka Wieś, woj. małopolskie (Byrska-Fudali, Przybyła 2012), Tarnowcu, stan. 1, gm. Tarnów, woj. małopolskie (Szpunar, Okoński 2004, s. 472, rys. 1) czy w Mysłowicach-Imielnie, stan. 16, woj. śląskie (Tomczak 1993, ryc. 3). Mniejsze koncentracje palenisk niejednokrotnie występują natomiast blisko zwartej zabudowy mieszkalnej lub gospodarczej. Sytuacja taka miała miejsce np. w Białobrzegach, stan. 18 (Karwowski et al. 2013, ryc. 5). Również na osadzie w Sanoku koncentracje palenisk zlokalizowane były zarówno na bezpośrednim zapleczu budownictwa słupowego, jak i w oddaleniu od niego. Jednocześnie nie ma pewności co do jednoczasowości użytkowania palenisk z podobnie datowanymi obiektami osadowymi.

Paleniska o innych formach

Na osadzie rozpoznano pojedyncze paleniska o formach innych niż czworokątne (tabela 6.10): pięć obiektów o rzutach owalnych lub kolistych oraz trzy o rzutach nieregularnych. Wśród pierwszej grupy uwagę zwraca szczególnie palenisko 123/59, wkopane w obiekt 78/59 (lub związanego z nim funkcjonalnie), w którym wystąpiły fragmenty naczynia zasobowego (tabl. 6.3: 3). Jego fragmenty odkryto także w wypełnisku jamy 78/59 oraz na powierzchni stanowiska, na terenie ara N36, oraz przypuszczalnie L37 i I38. Poniżej naczynia, w spągowej części obiektu rozpoznano warstwę nasyconą węglami drzewnymi. Drugie z palenisk o owalnym rzucie (ob. 1042/59) zlokalizowane było w obrębie skupiska B palenisk czworokątnych i przecinało jedno z nich (ob. 1041/59, tabl. 6.69: 3). Tego typu paleniska stanowić mogą pozostałości po ogniskach. Naczynia zasobowe pełniły głównie funkcje magazynowe (Rodzińska-Nowak 2012, s. 124, tam literatura), choć rozpoznanie tego typu naczynia w kontekście paleniska jasno wskazuje, że wykorzystywane były także w procesie przetwarzania pożywienia.

Pozostałe trzy paleniska posiadały formę nieregularną oraz niewielką miąższość. Prawdopodobnie są to spągi charakterystycznych obiektów czworokątnych, ale nie można tego stwierdzić bez wątpienia.

Piece garncarskie

Na osadzie rozpoznano relikty silnie uszkodzonych dwóch pieców garncarskich: obiekty 758/59 wraz z ob. 759/59 i 761/59 wraz z 761A/59 (tabela 6.11; ryc. 6.26; tabl. 6.50: 1; 6.52: 4). W obu przypadkach zachowały się wyłącznie spągowe części tych obiektów z fragmentarycznie zachowanymi kanałami wlotowymi. Fragmenty przypuszczalnych rusztów, z otworami o średnicy kilku centymetrów, przepalone na kolor siwy, rozpoznane zostały w komorze paleniskowej pieca 758/59 (ryc. 6.41: 4-6). Przy obiektach nie rozpoznano śladów jam przypiecowych, które ulec musiały całkowitemu zniszczeniu.

Spąg komory paleniskowej obiektu 758/59, której granice wyznaczał silnie przepalony calec, miał maksymalne wymiary 182 × 163 cm, a całość pieca, łącznie z zachowanym częściowo kanałem wlotowym (określonym jako obiekt 759/59) osiągała długość przekraczającą 350 cm. Zachowana maksymalna miąższość obiektu wynosiła 30 cm. Z pieca pochodzi niezbyt liczny zbiór ceramiki: 104 fragmenty, w tym pozostałości przynajmniej trzech naczyń zasobowych o różnych formach, oraz fragmenty kilku naczyń stołowych wykonanych na kole garncarskim (tabl. 6.50: 1).

Sanok, stan. 59–60. Piece garncarskie: obiekty 758/59 i 761/59

Stan zachowania obiektu 761/59 był nieco gorszy. Komora paleniskowa osiągała maksymalne wymiary około 200 × 200 cm, a częściowo zachowany kanał wlotowy (ob. 761A/59) – około 150 × 100 cm. Maksymalna miąższość obiektu sięgała 24 cm. Z wypełniska obiektu pochodzi 58 fragmentów ceramiki wykonanej na kole (tabl. 6.52: 4).

Oba reprezentowały typ pieca dwukomorowego z rusztem wspartym na przegrodzie wydrążonej w podłożu, zaliczonych do typu B wg Henninga (1977). Odkrycie pieców garncarskich na omawianej osadzie jest o tyle istotne, że do tej pory w rejonie Kotliny Sanockiej i jej najbliższej okolicy znany był tylko jeden piec, odkryty w Sanoku, stan. 54 (Madyda-Legutko et al. 2004, 2008) . Słabo zachowany piec, przypuszczalnie garncarski, znany jest także z Krosna-Zawodzia, pow. krośnieński, stan. 3 (Janowski 1961). Poza wspomnianymi w ostatnich latach w strefie osadnictwa z okresu rzymskiego w polskich Karpatach rozpoznano wykopaliskowo nowe obiekty związane z wytwórczością garncarską: trzy piece garncarskie w Lipnicy Dolnej, pow. jasielski, stan. 8, (Kłosowicz, Leszczyński 2017; 2022a) oraz jeden w Żółkowie, pow. jasielski, stan. 4 (Kłosowicz, Leszczyński 2022b). Przynajmniej 9 pieców garncarskich rozpoznano także w Malhowicach, pow. przemyski, stan. 9 na przedpolu Pogórza Przemyskiego (Bochnak et al. 2022, s. 344–348).

Piece o nieokreślonej funkcji

Wśród przebadanych pieców, dwa posiadały odmienną formę. W obu przypadkach były to piece dwuelementowe – z komorą oraz jamą przypiecową. W obiektach nie stwierdzono obecności elementów konstrukcyjnych, takich jak ruszty lub ich wsparcia, z tego względu należy uznać je za piece jednokomorowe. Zostały rozpoznane pod rozległym obiektem nowożytnym (ob. 18), który naruszał ich struktury (tabela 6.11).

Pierwszy z nich stanowi kompleks obiektów 94/59 i 95/59 (ryc. 6.27; tabl. 6.15: 1). Główna komora (ob. 94/59) posiadała regularny, owalny rzut, o wymiarach około 130 × 150 cm i osiągała głębokość 30 cm. Została wydrążona w calcu, a jej lekko nieckowate dno wyłożono warstwą płaskich kamieni różnej wielkości oraz dwoma fragmentami naczyń zasobowych, które pozwoliły na powiązanie tego obiektu z okresem rzymskim. Dno i ściany pieca zostały silnie przepalone na kolor pomarańczowy w trakcie jego użytkowania. We wschodniej części komora płynnie przechodziła w jamę, którą określić można jako przypiecową (ob. 95/59). W miejscu połączenia obu tych elementów wyraźnie wyróżniała się warstwa nasycona węglami drzewnymi, która kontynuowała się w części spągowej obiektu 94/59. Jama miała rzut nieregularny, zbliżony do trójbocznego i lekko nieckowaty profil. Wypełnisko nasycone było węglami drzewnymi i drobnymi grudkami polepy. W obrębie głównej komory pieca wystąpiły także dwa fragmenty naczynia wykonanego na kole garncarskim.

Sanok, stan. 59–60. Piece o nieokreślonych funkcjach: obiekty 94/59 i 556/59 wraz z 744/59

Interpretacja obiektu, ze względu na znikomą ilość materiału zabytkowego pochodzącą z jego wypełniska, jest utrudniona. Mógł być on związany zarówno z produkcją czy przetwarzaniem żywności (por. Bohr 2015a, 192, 194, 195, ryc. 5, 7) lub wytwórczością garncarską, jeśli reprezentuje jednokomorowy piec garncarski o prostej konstrukcji w typie mielerza kopulastego (por. Pazda 1980, s. 205). Podobny piec, również jednokomorowy, z dnem wyłożonym brukiem kamiennym, został przebadany na stanowisku 17 w miejscowości Mściwojów, pow. jaworski, w woj. dolnośląskim, gdzie zinterpretowany został właśnie jako piec do wypału naczyń ceramicznych (Bohr 2015b, s. 68–74, tam literatura).

Drugi z pieców o nietypowej konstrukcji oznaczony został jako zespół obiektów 556/59 i 744/59 (tabl. 6.44: 12; ryc. 6.27). Komora główna posiadała kolisty rzut o wymiarach 78 × 72 cm i osiągała głębokość od 44 cm od poziomu odkrycia. Obiekt miał regularny, trapezowaty przekrój. Był wydrążony w calcu, a ściany i dno przepalone były na kolor pomarańczowy. Jamę przypiecową uszkodził nowożytny obiekt 18/59. Zachowane wymiary wynosiły około 138 × 44 cm, a miąższość – 16 cm. Podobnie jak w przypadku pieca 94/59 kanał wlotowy znajdował się we wschodniej części komory wypałowej. Zarówno w jego obrębie, jak i w zachowanym fragmencie jamy przypiecowej znajdowały się liczne fragmenty węgli drzewnych. W wypełnisku omawianego obiektu nie został odkryty materiał zabytkowy, jednak ze względu na jego charakter oraz bliską lokalizację i taką samą orientację co kompleks obiektów opisanych powyżej, obiekt 556/59 wiązany jest z osadnictwem z okresu wpływów rzymskich.

Wyróżnić należy także dodatkowo obiekt 962/60 (tabl. 6.159: 2), który przypuszczalnie pełnił funkcję pieca. W zachowanej spągowej części obiektu czytelne były pozostałości dwóch jam o nieregularnych rzutach, pomiędzy którym znajdowało się przewężenie, którego granice wyznaczał calec silnie przepalony na pomarańczowo. Ze względu na bardzo zły stan zachowania, brak glinianych elementów konstrukcyjnych, a także nieliczny, niecharakterystyczny materiał zabytkowy pochodzący z jego wypełniska, pewne określenie funkcji tego obiektu jest niemożliwe.

Studnie

Na osadzie w Sanoku odkryto cztery studnie o zachowanych drewnianych cembrowinach: 1505/59, 1506/59, 2145/59 i 1397/60 (tabela 6.12), a także przypuszczalnie trzy następne, w obrębie których nie rozpoznano drewnianych elementów konstrukcji: ob. 700/59 wraz z głębszą partią, zadokumentowaną jako obiekty 728/59, 1155/59 i 1313/59 (tabela 6.13). Obecność ceramiki wykonanej na kole garncarskim w ich wypełniskach pozwala łączyć te obiekty z osadą datowaną na okres rzymski i wczesną fazę okresu wędrówek ludów.

Wszystkie studnie zostały silnie uszkodzone wskutek procesów erozyjnych. Wskazuje na to zarówno obecność rozległych, regularnych jam w ich górnych partiach, jak i niewielka miąższość większości tych obiektów, a także obserwowane przemieszczenia i zniszczenia zachowanych elementów cembrowin. Wypełniska wszystkich studni, w otoczeniu i wewnątrz cembrowin, stanowiła jednorodna, siwa glina.

Sanok, stan. 59–60. Studnie: obiekty 1505/59 i 1506/59 w trakcie eksploracji

Studnie określone jako obiekty 1505/59 i 1506/59 na poziomie odkrycia zadokumentowano jako rozległe jamy: obiekty 740/59, 741/59 i 742/59 (tabl. 6.48: 1) o nieregularnym rzucie. Z wypełnisk tych jam pochodzą łącznie 23 fragmenty ceramiki. Poniżej ich wypełnisk rozpoznano pozostałości konstrukcji dwóch cembrowin, które znajdowały się w obrębie jednolitej, nieregularnej szarej warstwy, a granice między nimi były nieczytelne (ryc. 6.28). Drewniane elementy konstrukcji studni 1505/59 rozpoznano w SE części tej warstwy. Studnia posiadała cembrowinę czworokątną o wymiarach około 100 × 100 cm, wykonaną z elementów drewnianych, łączonych techniką zrębową. Jej konstrukcję wspierały dodatkowo pojedyncze, wbite pionowo krótkie deski (ryc. 28; 29: 1-3). Szczególnie zwraca tu uwagę południowa ściana cembrowiny, która wsparta była w ten sposób na całej długości. Drewniana konstrukcja zachowana była na wysokość dwóch rzędów desek (do głębokości około 33 cm). W jej obrębie nie wystąpił materiał zabytkowy.

Studnia określona jako obiekt 1506/59 znajdowała się natomiast w zachodniej części wyróżnionej warstwy (tabl. 6.48: 1; ryc. 6.28; 6.29: 4-9). Stan jej zachowania był znacznie gorszy. Cembrowina była w sporym stopniu uszkodzona, zachował się tylko jej NE narożnik oraz ściana N. Podobnie jak w przypadku studni 1505/59, omawiana studnia 1506/59 zachowana była na wysokość dwóch desek (około 20 cm). Zadokumentowane elementy pozwalają stwierdzić, że omawiany obiekt także posiadał cembrowinę wykonaną w technice zrębowej. Zachowały się pojedyncze paliki wbite pionowo w podłoże, które dodatkowo wspierały drewnianą konstrukcję (ryc. 6.29: 7-9). W wypełnisku studni odkryto 14 fragmentów ceramiki z okresu rzymskiego oraz fragment żelaznego okucia wiadra klepkowego (tabl. 6.48: 2-4; 6.49: 1-5).

Stan zachowania trzeciej ze studni o czworokątnej cembrowinie (2145/59 i 2145A/59) również ocenić należy jako średni (tabl. 9.98: 1; ryc. 30). Ściana południowa nie zachowała się, a deska zachodnia przemieszczona została w obręb cembrowiny. Na poziomie odkrycia założenie posiadało nieregularny rzut o wymiarach około 8 × 5 metrów (obiekt 2145A). Cembrowina (ob. 2145/59) o wymiarach 110 × 110 cm zlokalizowana była w zachodniej części rozległej jamy 2145A/59 i zachowana była na wysokość jednego rzędu desek. Wśród zachowanych elementów cembrowiny zachowały się deski oraz dwa kołki. Na drewnianych elementach brak jest śladów wcięć charakterystycznych dla techniki zrębowej (ryc. 29: 10-15), jednocześnie brak jest także elementów typowych dla konstrukcji sumikowo-łątkowej. Z tego powodu konstrukcja studni pozostaje nieokreślona. Z obiektu pochodzi 51 fragmentów ceramiki.

Sanok, stan. 59–60. Studnie: elementy cembrowin (wybór): 1–3 – obiekt 1505/59; 4–9 – obiekt 1506/59; 10–15 – obiekt 2145/59

Ostatnia z rozpoznanych studni (obiekt 1397/60 wraz z ob. 1397A/60) posiadała cembrowinę o boku około 120–130 cm i wysokości około 100 cm, wykonaną z zachowanego w połowie wydrążonego pnia dębu, który od zewnętrznej strony otoczony był drewnianą konstrukcją z palików i niewielkich desek (tabl. 6.176: 1; ryc. 30). Na poziomie odkrycia zarejestrowano jamę o nieregularnym rzucie i wymiarach około 13 na 11 m (obiekt 1397A/60). Drewniana konstrukcja studni znajdowała się w SE części jamy. Z wypełniska obiektów 1397/60 i 1397A/60 pochodzi 67 fragmentów ceramiki i fragmenty kości. Dodatkowo wewnątrz cembrowiny odkryta została także zachowana w całości huba (por. Piątek, Cywa, Wacnik, w tym tomie).

Ponadto w rejonie rozpoznania opisanych wyżej studni wystąpiła także nieregularna w rzucie jama o wymiarach 5,2 × 3,6 m (ob. 700/59, tabl. 6.46: 1). W jej obrębie, w części SW wyróżniono obiekt 728/59 o wymiarach około 2 × 1,7 m i przebadanej głębokości sięgającej 30 cm. Wypełnisko obiektu było zbliżone do tych rozpoznanych i opisanych powyżej studniach, co pozwala na przypuszczenie, że także i ten obiekt jest pozostałością analogicznej struktury. W trakcie eksploracji nie zostały natomiast rozpoznane drewniane elementy konstrukcyjne. Z obiektu pochodzą 3 fragmenty ceramiki wykonanej na kole oraz kości. Warto podkreślić, że znane są też przypadki rozpoznawania studni bez elementów drewnianych, które interpretowane są jako studnie nieukończone lub rozebrane po okresie użytkowania lub w których elementy drewniane nie zachowały się (Piotrowska 2016, s. 92; Rodak 2018, s. 42).

Zgrupowanie obiektów, które przypuszczalnie interpretować można jako studnie, zlokalizowane jest przy południowej granicy centralnej części stanowiska, na obszarze arów M41, M42, N41, N42 oraz O39 i O40. W rejonie tym zarejestrowano także strukturę interpretowana jako roszarnia (patrz niżej), a także przebadane częściowo obiekty 1155/59 oraz 1313/59 (tabl. 6.76: 1; 6.85: 1). Ich rozmiary oraz wypełniska były bardzo zbliżone do rozpoznanych w obrębie studni, co pozwala – przynajmniej przypuszczalnie – interpretować je jako sztuczne ujęcia wody.

Sanok, stan. 59–60. Studnie: obiekty 2145/59 i 1397/60 w trakcie eksploracji

Obecność studni na osadach z okresu rzymskiego wiąże się powszechnie z działalnością o charakterze produkcyjnym (Godłowski 1969, s. 325; Nowakowski, Waluś 1986, s. 52–55, Piotrowska 2015, s. 339–340). Odkrywane były w ostatnich latach głównie w trakcie szerokopłaszczyznowych, ratowniczych wykopalisk archeologicznych. Przed rozpoczęciem tego typu badań przedinwestycyjnych z osad kultury przeworskiej znanych było około 40 studni (Nowakowski, Waluś 1986). Obecnie rozpoznano ich znacznie więcej. Znane są stanowiska, na których odkryto po kilkanaście obiektów tego typu, np. w Stanisławicach, stan. 9, w Małopolsce (Rodak 2018), Rozborzu, pow. przeworski, stan. 28 na Podkarpaciu (Poradyło 2013) czy Wrocławiu-Widawie, stan. 17 w woj. dolnośląskim (Baron 2014). Wśród osad z licznymi studniami szczególnie interesujące jest stanowisko w Kwiatkowie, pow. turecki, stan. 11/20 w Wielkopolsce, gdzie odkryto 101 sztucznych ujęć wody datowanych na okres rzymski (Piotrowska 2016). Jednocześnie studnie odkryte na osadzie w Sanoku to pierwsze studnie wiązane z osadnictwem z późnego okresu rzymskiego rozpoznane na obszarze dorzecza górnego Sanu.

Studnie o cembrowinie tworzącej czworokątną skrzynię, z deskami łączonymi w technice zrębowej, są najczęściej występującymi typami studni, nie tylko w okresie rzymskim (np. Nowakowski, Waluś 1986, s. 46–49; Piotrowska 2016, s. 64–79), ale także we wcześniejszych odcinkach pradziejów oraz w późniejszych okresach (Piotrowska 2015). Należą do typu drugiego studni znanych z obszarów kultury przeworskiej (Nowakowski, Waluś 1986, s. 44). Do tej grupy należy zaliczyć przynajmniej dwie studnie z osady w Sanoku (1505/59, 1506/59). Być może ten typ reprezentuje także studnia określona jako obiekt 2145/59.

Studnie z cembrowiną wykonaną z wydrążonego pnia spotykane są nieco rzadziej niż te budowane w technice na zrąb. Występują od epoki brązu (Nowakowski, Waluś 1986, s. 45). Na stanowiskach z okresu rzymskiego wystąpiły np. w Stanisławicach, stan. 9 (Rodak 2018, s. 46, 47), Kwiatkowie, stan. 11-20 (Piotrowska 2016, s. 80–89) czy w Modlniczce, stan. 2, gdzie wykorzystana została jako niższa część studni posiadającej powyżej konstrukcję skrzyniową (Byrska-Fudali, Przybyła 2012, s. 543, 544). Dodatkowym elementem studni oznaczonej jako obiekt 1397/60 jest drewniana konstrukcja otaczająca pień. Studnie wykonane z drążonych pni tylko w niektórych przypadkach posiadały dodatkowe wzmocnienie wykonane z drewna (np. Rodak 2018, s. 46) lub kamieni (por. Nowakowski, Waluś 1986, s. 44, 45).

Roszarnia (?)

Ze względu na charakterystyczną konstrukcję obiekt 1295/59 został zinterpretowany wstępnie jako roszarnia do moczenia lnu (tabl. 6.82: 1; ryc. 31). Na poziomie wyróżnienia tworzyła go rozległa jama o nieregularnych granicach i wymiarach 7,8 × 5,9 m (określona jako obiekt 1295A/59). W jej obrębie, na poziomie około 60 cm od poziomu wyróżnienia, rozpoznano konstrukcję plecionkową (ob. 1295/59). Stanowił ją cylindryczny kosz o pionowych ścianach i średnicy około 1 m. Ścianki wyplecione były na kilku wbitych w podłoże palikach o średnicy około 3 cm. Dno nie było wzmocnione ani zabudowane. Dodatkowym elementem konstrukcyjnym była poziomo ustawiona deska o długości około 60 cm i szerokości około 15 cm, wsparta na drewniano-kamiennej podporze, zlokalizowana na SE od konstrukcji plecionkowej. Z wypełniska obiektu pochodzi bogaty zbiór 119 fragmentów ceramiki, w tym głównie fragmenty ceramiki stołowej i bogato ornamentowanych naczyń zasobowych, a także inne zabytki, takie jak osełka kamienna i kości zwierzęce. Próbka wypełniska obiektu poddana została analizom palinologicznym, które nie potwierdziły jednak obecności szczątków lnu w jego obrębie.

Sanok, stan. 59–60. Obiekt 1295/59 w trakcie eksploracji

W literaturze dość powszechnie przyjęło się, że obiekty o lekkiej konstrukcji plecionkowej intepretowane są jako roszarnie. Choć taką funkcję ostatecznie potwierdzić może tylko wykazanie szczątków lnu w próbkach pobranych z wypełniska, a nie obecność plecionkowej konstrukcji, tego typu analizy publikowane są rzadko. Zwraca się natomiast uwagę, że studnie o konstrukcjach plecionkowych występują sporadycznie (Nowakowski, Waluś 1986, s. 46). Analogiczne założenia o podobnych konstrukcjach znane są z osad z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich, wystąpiły na przykład w Karczewcu pod Inowrocławiem (Bednarczyk 1998), Chabielicach-Kolonii oraz Kolonii Orenicach, pow. łęczycki, woj. łódzkie (Siciński, Stasiak 2004; Siciński 2008), w miejscowości Witów, stan. 14 – 15, pow. łęczycki, woj. łódzkie (Nierychlewska, Tyszler 2009, s. 105, 107–109), Daniszewie, pow. kolski, woj. wielkopolskie (Żychliński 2010), a także w Rozborzu, pow. przeworski, stan. 28, gdzie rozpoznano sześć takich obiektów (Poradyło 2013, s. 66).

Zabytki ruchome

Naczynia ceramiczne

Najliczniejszą kategorią zabytków pochodzącą z osady z młodszego i późnego okresu rzymskiego oraz wczesnej fazy okresu wędrówek ludów jest ceramika. Reprezentowana jest zarówno przez naczynia wykonane przy użyciu koła garncarskiego, jak i naczynia lepione ręcznie. W trakcie badań odkryto w sumie 6663 fragmenty datowanych na wspomniany okres, spośród których 6310 pochodziło z wypełnisk obiektów o tej chronologii, a 353 odkryte zostały poza obiektami. Dodatkowo grupa 45 fragmentów ceramiki wystąpiła jako materiały na złożu wtórnym w obiektach o innej chronologii.

Materiał ceramiczny zachowany był w różnym stopniu rozdrobnienia. Pojedyncze naczynia zachowane były w większym stopniu lub niemal w całości. W 23 przypadkach udało się zrekonstruować pełne profile naczyń, ale zdecydowanie więcej egzemplarzy zachowanych lub zrekonstruowanych zostało w stopniu umożliwiającym precyzyjne określenie ich form. Z analiz wyłączono 916 fragmentów, w tym bardzo drobnych i silnie rozwarstwionych, a także takich, których grupa surowcowa pozostała nieokreślona.

Grupy surowcowo-technologiczne

Ze względu na różnice zaobserwowane podczas makroskopowych analiz materiału wydzielono siedem grup surowcowo-technologicznych (ryc. 6.32). Podstawową kategorią podziału był sposób formowania naczyń. Cechami pozwalającymi bardziej uszczegółowić opis materiału ceramicznego były faktura powierzchni oraz charakter masy garncarskiej (rodzaj, granulacja, ilość domieszki w masie). Szczegółowy opis poszczególnych grup przedstawiono w tabeli 6.14.

Procentowy udział fragmentów przydzielonych do poszczególnych z grup przedstawia wykres (ryc. 6.33). Zbliżony udział ceramiki wykonanej na kole i lepionej w ręce jest charakterystyczny dla strefy beskidzkiej (por. Madyda-Legutko 1996, s. 72–73).

Podkreślić jednak należy, że ceramika lepiona ręcznie ze względu na cechy wykorzystanej masy garncarskiej oraz niższą jakość wypału cechuje się większą kruchliwością. Szacując liczbę naczyń w oparciu o fragmenty dystynktywne, wyróżniono 407 egzemplarzy, spośród których liczniej wystąpiły te wykonane na kole garncarskim.

Klasyfikacja form naczyń

Pozyskany zbiór stanowi jak dotąd najliczniejszy odkryty na terenie stanowisk w dorzeczu górnego Sanu, który dodatkowo cechuje znaczne zróżnicowanie formalne i technologiczne. Na podstawie uzyskanych materiałów opracowano klasyfikację typologiczną naczyń wykonanych na kole i lepionych w ręce. Dla naczyń wykonanych przy użyciu koła garncarskiego (zaliczonych do I, II, III lub IV grupy surowcowo-technologicznej) wydzielono następujące grupy form: A – misy; B – naczynia wazowate i garnkowate; C – pucharki; D – dzbany; E – naczynia zasobowe; F – inne formy. Wśród naczyń lepionych w ręce (zaliczone do V, VI i VII grupy surowcowo-technologicznej) wydzielono: G – formy szerokootworowe (misy, wazy, czary); H – garnki; I – pokrywki. Wśród większości z nich, na podstawie proporcji i cech poszczególnych egzemplarzy, wyróżniono kolejne typy naczyń (ryc. 34).

Ceramika wykonana przy użyciu koła garncarskiego

W przypadku ceramiki wykonanej przy użyciu koła garncarskiego zauważalny jest wyraźny podział na ceramikę stołową (o gładkich powierzchniach) i naczynia zasobowe, zróżnicowane pod względem technologii (obejmujące naczynia o powierzchniach gładkich, przede wszystkim ścieralnych, oraz naczynia o powierzchniach szorstkich). Do wyjątków należy odkrycie pojedynczych fragmentów naczyń o szorstkich powierzchniach, które określić można jako kuchenne. Z reguły nie występują one wśród materiałów ceramicznych w strefie beskidzkiej (Madyda-Legutko 1996, s. 72), odróżniając garncarstwo z dorzecza górnego Sanu od wytwórczości garncarskiej znanej z obszarów osadnictwa kultury przeworskiej w pozostałych obszarów południowo-wschodniej Polski (Rodzińska-Nowak 2006, s. 201–229, tam literatura).

Ceramika stołowa

Technologia produkcji

Do naczyń stołowych zaliczono 892 fragmenty wykazujące cechy grup surowcowo-technologicznych I, Ia oraz II. Przypuszczalnie zdecydowana większość spośród kolejnych 775 niedystynktywnych fragmentów wspomnianych grup także pochodzi z naczyń stołowych. Grupę tę cechuje duże zróżnicowanie form, choć pod kątem technologii produkcji jest ona dość jednolita.

Precyzyjne określenie technik użytych do formowania naczyń wykonanych przy użyciu koła garncarskiego jest na ten moment niemożliwe. W literaturze zwraca się uwagę, że naczynia mogły być w pierwszej kolejności lepione (głównie w technice wałeczkowej), a następnie formowane na kole, choć potwierdzone są także przykłady egzemplarzy w całości toczonych (por. Okońska-Bulas, Mikołajska 2022). Niejednokrotnie na wewnętrznych powierzchniach analizowanych fragmentów zachowały się ślady po nacisku garncarza na glinę podczas rotacji na kole. Są to zarówno głębokie żłobki (szczególnie w przypadku ceramiki grup I, Ia i III), jak i zachowane ślady ciągów palcowych (ryc. 6.35: a, b). Z reguły formowano naczynia o ściankach średniej grubości, rzadziej wystąpiły fragmenty cienko- i grubościenne.

Na dwóch fragmentach zachowały się też przykłady odcinania dna naczynia od koła garncarskiego. Tego typu ślady, częściej czytelne na dnach szorstkich wykonanych na kole, rzadziej występują także na naczyniach gładkich (Okońska 2018, s. 357, ryc. 6:3). W Sanoku potwierdzony jest na przykładzie naczynia (najprawdopodobniej importowanego) z obiektu 80/59 (tabl. 6.11: 2), gdzie ślady układają się w koncentryczne koła, oraz z obiektu 455/59 (tabl. 6.40: 5), gdzie takie ślady zachowały się na pierścieniowatym dnie.

Na pewnej grupie fragmentów, szczególnie posiadających ścieralne powierzchnie (grupa I), zachowały się ślady pokrywania naczyń dodatkową powłoką (ryc. 6.35: c). Tego typu angoba sprawiała, że powierzchnie nie ścierały się. Jej obecność na naczyniach o powierzchniach ścieralnych potwierdzona została przez badania archeometryczne przeprowadzone dla stanowisk nad górnym Sanem oraz w mikroregionie kultury przeworskiej na wschód od dolnej Raby (por. Stobierska, Wyszomirski 2008; Okońska et al. 2019).

Barwy powierzchni naczyń stołowych wskazują na wypał zarówno w atmosferze utleniającej, jak i redukcyjnej, przy czym zaznaczyć trzeba, że zazwyczaj naczynia o powierzchniach ścieralnych miały barwę szarą lub jasnobrązową, beżową, a naczynia o powierzchniach nieścieralnych – barwę czarną, szarą lub brunatną, choć nie jest to reguła.

Analiza typologiczno-chronologiczna ceramiki stołowej wykonanej na kole garncarskim

Wśród naczyń stołowych wykonanych na kole garncarskim wyróżniono misy, wazy, czary, pucharki, dzbany, naczynia zasobowe oraz inne formy reprezentowane przez pojedyncze egzemplarze, w tym m.in. pokrywy. Wyróżnione grupy i typy naczyń zestawiono na ryc. 6.34. Procentowy udział poszczególnych grup naczyń wykonanych na kole garncarskim przedstawia wykres (ryc. 6.36: a).

Do mis i waz (grupa A) zaliczono z reguły naczynia średnich rozmiarów, których średnica wylewu jest większa od maksymalnej wysokości naczynia, a jednocześnie mniejsza, równa lub większa od średnicy maksymalnej wydętości brzuśca (por. Dobrzańska 1990b, s. 28–30, ryc. 4; Rodzińska-Nowak 2006, s. 46). Do tej grupy zaliczono w sumie 225 fragmentów naczyń. Dodać do tego należy kolejne 72 fragmenty, których stan zachowania nie pozwalał na jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy zaliczyć je można jako fragmenty mis (grupy A), waz i czarek (grupy B) czy dzbanów (grupy D). Naczynia w obrębie tej grupy były dość zróżnicowane.

Do typu A.1 zaliczono naczynia o profilu esowatym i z wyraźnie trójdzielną budową, gdzie wylew jest wychylony na zewnątrz, poniżej znajduje się mniej lub bardziej wyraźnie przewężona szyja, która łagodnie przechodzi w maksymalną wydętość brzuśca. Załom umieszczony jest około połowy wysokości naczynia lub nieco powyżej połowy wysokości. Może być zarówno dwustożkowaty, jak i zaokrąglony. Dna naczyń z reguły są wyodrębnione. Misy takie wystąpiły w obiektach 80/59, 100/59, 317/59, 394/59, 758/59, 770/59, 830/59, 841/59, 1010/59, 93/60, 540/60, 1427/60, 1648/60, a także w materiałach odkrytych poza wypełniskami obiektów (tabl. 6.11: 10; 6.13: 1; 6.16: 13, 15; 6.26: 10; 6.35:4; 6.50: 5; 6.61: 4; 6.62: 3; 6.68: 2; 6.108: 7; 6.111: 8; 6.128: 2; 6.179: 4; 6.208: 5).

Misy zbliżone do tego typu występują licznie na stanowiskach, na których wystąpiła ceramika robiona na kole. Odkryto je m.in. na stanowiskach nad górnym Sanem, w Pakoszówce, pow. sanocki, stan. 3 (Bulas et al. 2019–2022, ryc. 5:1) oraz stan. 26 (Madyda-Legutko 1996, tabl. XVIII: 7, 10), Sanoku, stan. 54 (Madyda-Legutko et al. 2004, ryc. 3: 7-9), Lesku, pow. loco, stan. 1 (Barłowska 1984, tabl. II: 4). Wyróżnione zostały w klasyfikacjach naczyń kultury przeworskiej z Igołomi, pow. krakowski, stan. 1 jako typy 2 i 3 (Dobrzańska 1990a, s. 31–33, 84, ryc. 10; 12) czy osady w Jakuszowicach, pow. kazimierski, stan. 2 jako typ IA (Rodzińska-Nowak 2006, s. 73–81, tam dalsze analogie). Występują także licznie nad dolną Rabą, m.in. w Bessowie, stan. 3, pow. bocheński, gdzie zaklasyfikowane zostały jako typ A.IA (Okońska 2018, ryc. 9, 11: 1-10; Okoński 1999–2000, ryc. 18: d, e, g; 19: a-c, e, h). Znane są też ze stanowisk o późnej pozycji chronologicznej, na przykład cmentarzyska w Rajbrocie, pow. bocheński, stan. 1, datowane na późny okres rzymski i wczesną fazę okresu wędrówek ludów (Biborski, Zagórska-Telega 2009, ryc. 4:1, 2, 436), czy osady w Bizorędzie, pow. jędrzejowski, stan. 12, datowanej na IV i początek V wieku (Marchelak 2010, s. 108, ryc. 8:7). Misy tego typu posiadają szerokie ramy chronologiczne. W środowisku kultury przeworskiej występują od momentu pojawienia się ceramiki toczonej na kole aż po jej zanik.

Do typu A.2 zaliczono naczynia o podobnych proporcjach co typ A.1, ale w tym przypadku załom umieszczony jest wysoko, niewiele poniżej krawędzi naczynia. Z Sanoka pochodzi jedna fragmentarycznie zachowana misa tego typu odkryta w wypełnisku obiektu 770/59 (tabl. 6.54: 12). Misa nie posiada śladów dekoracji, natomiast jej powierzchnia pokryta jest zachowaną częściowo warstwą nieścieralnej angoby barwy szarej. W dolnej partii brzuśca zachowały się natomiast dwa otwory, które świadczyć mogą o próbach jej naprawy (por. Rodzińska-Nowak 2006, s. 72). Podobne misy znane są z obszaru kultury kurhanów karpackich (Vakulenko 2010, s. 97, tabl. 50: 1-9). Fragmentarycznie zachowane naczynie o zbliżonej formie odkryto w Jakuszowicach, gdzie zostało określone jako typ IA/23. Naczynia o takich proporcjach są stosunkowo rzadkie w młodszym i późnym okresie wpływów rzymskich (Rodzińska-Nowak 2006, s. 101, 312).

Typ A.3 stanowią misy o pionowo ustawionej górnej partii naczyń (bez nachylenia ich do wnętrza naczynia), o ściankach prostych lub lekko łukowato wygiętych, z wywiniętymi na zewnątrz wylewami. Szyja nie jest wyodrębniona. Fragmenty mis tego typu wystąpiły w obiektach 326/59, 326A/59, 455/59, 701/59, 1238/59, 93A/60, 605/60, 643/60, 1427/60, 1648/60 oraz 2000/60 (tabl. 6.29: 2; 6.30: 1; 6.40: 4; 6.47: 2; 6.78: 11; 6.110: 10; 6.111: 5; 131: 13, 19; 136: 10; 6.179: 4; 6.203: 5).

Ten typ znajduje analogie na przywoływanych powyżej osadach nad górnym Sanem, w Pakoszówce, stan. 26 (Madyda-Legutko 1996, tabl. XVIII: 5), czy w Sanoku, stan. 54 (Madyda-Legutko et al. 2004, ryc. 3: 5, 6). Wystąpiły także na osadach w południowo-wschodniej Polsce, na przykład w Białobrzegach, pow. łańcucki, stan. 18 (Karwowski et al. 2013, s. 173, tabl. XLVI: f), Palikówce, pow. rzeszowski, stan. 5 (Poradyło 2014, s. 240, 241) i Nehrybce, pow. przemyski (Poradyło 1999, s. 222, ryc. 5: 4). Znane są też z osad w Małopolsce, gdzie odkryte zostały m.in. w Igołomi, gdzie zaliczono je do typu 1 (Dobrzańska 1990a, s. 84; 1990b, s. 30, 31). Proporcjami nawiązują do mis typu IA/11 i IA/12, wyróżnionych dla materiałów z Jakuszowic, posiadających jednak nieco odmiennie ukształtowany, słabiej wychylony na zewnątrz wylew (Rodzińska-Nowak 2006, s. 91, 312). Licznie wystąpiły też nad dolną Rabą – w Bessowie, stan. 3 (Okoński 1999–2000; Okońska 2018, ryc. 9: A.ID) i Strzelcach Małych, stan. 13 (Kordecki, Okoński 1999, tabl. 20: a). Analogicznie ukształtowane naczynia wystąpiły również wśród materiałów z Górnego Śląska, w Głubczycach, pow. głubczycki, oraz w Szczedrzyku, pow. opolski (Godłowski 1973, s. 249, tabl. V: 3; 1977, s. 118, tabl. XXXVII: 2, 3, 6) czy Radłowicach, pow. oławski (Pazda 1966, s. 88, ryc. 12:a, s. 102). Podobnie jak w przypadku typu A.1 misy tego typu są więc szeroko rozpowszechnione w środkowoeuropejskim Barbaricum i posiadają szerokie ramy chronologiczne, obejmujące młodszy i późny okres rzymski.

Do naczyń o unikatowym charakterze zarówno pod względem formy, jak i sposobu dekoracji, należy fragmentarycznie zachowana niewielkich rozmiarów miska z dekoracją stempelkową. Wyróżniona została jako typ A.4. Odkryta została w obiekcie 984/59 (tabl. 6.66: 2). Tak forma, jak i dekoracja, nawiązująca wyraźnie do naczyń produkowanych na stanowiskach położonych na granicy węgiersko-ukraińskiej, w miejscowościach Beregsurány-Łużanka i Močala (ukr. Mochola), pozwala przypuszczać, że naczynie to może być importem z tamtego obszaru na teren dorzecza górnego Sanu (por. Kotigoroško 1995, s. 285, ryc. 66: 1 – 14, 302, ryc. 86: 1 – 14; 2008, s. 271, ryc. 65: 99, 100). Naczynia zdobione ornamentyką stempelkową datowane są głównie na późną fazę młodszego okresu rzymskiego oraz okres późnorzymski (Gindele, Istvánovits 2011, s. 148–152).

Typ A.5 reprezentuje fragmentarycznie zachowana jedna, niewielkich rozmiarów półkolista miseczka z zaczątkowo wyodrębnionym wylewem, odkryta w wypełnisku obiektu 1322/60 (tabl. 6.173: 8). Na powierzchni naczynia zachowały się ślady matowej, czarnej angoby. Naczynie to nie posiada analogii na innych badanych stanowiskach nad górnym Sanem. Podobnie ukształtowaną miskę odkryto natomiast na osadach grupy północnokarpackiej w Rytrze (Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 45, 115, tabl. XIII:m).

Typ A.6/a stanowią egzemplarze średniej i dużej wielkości, o charakterystycznych, jedno- lub obustronnie rozszerzonych, kryzowatych wylewach. Średnica wylewu jest mniejsza lub zbliżona do maksymalnej średnicy brzuśca, a górna ścianka nachylona jest do wnętrza naczynia. Fragmenty tego typu mis z kryzą pochodzą z obiektów 100/59, 323/59, 761/59, 1048/59, 1397/60, 1872/60 (tabl. 6.16: 14; 6.27: 2; 6.52: 7; 6.54: 6; 6.56: 12; 6.70: 6; 6.177: 1; 6.198: 3). Przypuszczalnie do tego typu zaliczyć można także fragmenty pochodzące z obiektów 123/59, 768/59, 698/60, 1200/60 (tabl. 6.5: 1; 6.56: 3, 4; 6. 135: 5; 6.168: 15; 16) oraz odkryty na złożu wtórym w obiekcie 18/59. Ponadto wystąpiły w warstwie na powierzchni arów I38 oraz M38 (tabl. 6.99: 2; 6.100: 4, 7).

Naczynia z kryzowatym wylewem znajdują wiele analogii wśród naczyń o powierzchniach gładkich, występujących na stanowiskach kultury przeworskiej z terenów Małopolski, Śląska, Wielkopolski i Polski środkowej oraz lewobrzeżnego Mazowsza, a także poza zasięgiem kultury przeworskiej (Dobrzańska 1980, mapa 1, s. 102; Rodzińska-Nowak 2006, s. 104). Wystąpiły licznie na osadach podkrakowskich, na przykład w Igołomi (Dobrzańska 1990a, tabl. XXX:1, 2, 4; XLIV: 14-16; XLIX: 2, 5; LIII: 3; LVII: 11; LVIII: 1, 2; LX: 11; LXII: 7, 9, 10, 13, 14; LXXI: 11, 12; LXXIV: 3, 9; LXXV: 4; LXXVII: 4, 6; LXXXVII: 5; 1990b, s. 36, 37) i Zofipolu, w materiałach datowanych od fazy C1a do fazy C3 (Dobrzańska 2008, ryc. 14:4; 16:13; 19:13). Znajdują analogie także na stanowisku w Jakuszowicach, gdzie wydzielono je jako typ IA/24 (Rodzińska-Nowak 2006, s. 101–104, tam dalsze analogie). W środowisku kultury przeworskiej podobne formy datować można od fazy C1a, a w większym natężeniu w fazach C2 i C3/D (Rodzińska-Nowak 2006, s. 103; 2010, s. 82). Liczne przykłady tego typu naczyń znane są z osad położonych w polskiej części Karpat, np. na stanowisku 20 w Nowym Sączu-Biegonicach, pow. nowosądecki (Madyda-Legutko 1996, tabl. XVII:1), Pakoszówce, stan. 26 (Madyda-Legutko 1996, s. 155, tabl. XVIII: 1, 3), Sanoku, stan. 54 (Madyda-Legutko et al. 2004, ryc. 3:4).

Wśród naczyń zaliczonych do grupy A wyróżnia się typ A.6/b, które reprezentuje grubościenna misa o zachowanym pełnym profilu odkryta w obiekcie 1572/60 (tabl. 6.186: 2). Załom brzuśca umieszczony jest około połowy wysokości, a górna część naczynia jest ustawiona pionowo. Średnica wylewu jest większa od wysokości naczynia. Wewnętrzna krawędź kryzy ustawiona jest pionowo i stanowi najwyższy punkt naczynia. Fragment drugiego takiego wylewu odkryto w wypełnisku obiektu 1057/60 (tabl. 6.164: 18). Naczynie o zbliżonej formie, choć wykonane w innej technologii, wystąpiło na stanowisku grupy północnokarpackiej w Moszczenicy Wyżnej, stan. A (Madyda-Legutko, Tunia 1978; Madyda-Legutko 1996, tabl. XXIV: 1). Podobna forma rozpoznana została także w jednym z kurhanów na stanowisku Tirziya, wiązanym z kulturą kurhanów karpackich (Vakulenko 2010, s. 98, tabl. 51, 7). Tego typu wylewy znane są też z naczyń pochodzących z osad kultury przeworskiej, w Igołomi i Zofipolu (Dobrzańska 1990a, s. 137, tabl. XLVII: 2; 1990b, s. 37).

Do grupy naczyń o garnkowatych proporcjach (grupa B) zaliczono naczynia wyższe od mis, o mniej lub bardziej esowatych profilach i wyraźnie oddzielających się od siebie partiach. Średnice wylewów są mniejsze od maksymalnej wydętości brzuśców. Jednocześnie średnica maksymalnej wydętości brzuśca jest zbliżona lub nieco mniejsza do wysokości naczynia. Choć cechy technologiczne wskazują na wykorzystanie ich jako naczyń stołowych, pod względem proporcji nawiązują do garnków (por. Godłowski 1977, s. 169; Dobrzańska 1980, s. 93; 1990b, s. 30; Rodzińska-Nowak 2006, s. 46). Do grupy tej zaklasyfikowano 207 fragmentów, z czego prawie połowa pochodzi tylko z dwóch egzemplarzy wyklejonych w całości.

Do typu B.1 zaliczono naczynia średniej wielkości o profilu lekko esowatym, z wyraźnie wyodrębnioną, zaakcentowaną szyją oraz wychylonym wylewie. Załom brzuśca umieszczony jest około połowy lub poniżej połowy wysokości naczynia. Wystąpiły w obrębie wypełnisk obiektów 326/59 oraz 92/60 (tabl. 6.29: 3; 6.107: 4). Tego typu naczynia nie posiadają analogii wśród publikowanych materiałów znad górnego Sanu i tylko nieliczne występują wśród materiałów z małopolskich ośrodków produkcyjnych ceramiki. Analogiczne formowane naczynia znane są ze stanowiska 13 w Strzelcach Małych, pow. brzeski (Okońska-Bulas et al. 2019–2022, s. 95, ryc. 8:e). Analogiczny egzemplarz pochodzi także z osady w Csengersima-Petea Vamă na pograniczu Rumunii i Węgier, gdzie wystąpił wśród materiałów datowanych na fazę C1a – C2 (Gindele 2010, s. 136, ryc. 65: 5).

Typ B.2 reprezentują wysokie naczynia głównie średniej wielkości, o profilu lekko esowatym i załomie brzuśca umieszczonym powyżej połowy wysokości naczynia. Górna partia brzuśca jest mniej lub bardziej nachylona do wnętrza naczynia, a wylewy są z reguły wyodrębnione i mocno wychylone na zewnątrz. Wśród naczyń tego typu zwraca uwagę zrekonstruowane niemal w całości naczynie z obiektu 1758/60 (tabl. 6.193: 4). Fragmenty takich naczyń wystąpiły w obiektach 300/59, 466/59, 758/59, 770/59, 93/60, 1517/60 oraz 1823/60 (tabl. 6.25: 2; 6.41: 6; 6.50: 2; 6.54: 9; 6.109: 3; 6.183: 14; 6.197: 2). Często posiadają zdobienie w formie dookolnych listew plastycznych umieszczonych w górnej partii brzuśca.

Podobne naczynia, również dekorowane zdobieniem plastycznym, odkryto w Jakuszowicach i Igołomi. Datowane są na młodszy i późny okres rzymski, a wskazana analogia do naczyń z Igołomi wskazuje, że występowały w kulturze przeworskiej już od przełomu faz C1a i C1b do fazy C3 (Dobrzańska 1990b, s. 80–81; Rodzińska-Nowak 2006, s. 107). Naczynia o podobnych proporcjach, choć nieco inaczej ukształtowanych wylewach, pojawiają się także na stanowiskach wiązanych z kulturą kurhanów karpackich (Vakulenko 2010, s. 99, Tabl. 52: 1-3). Tego typu naczynie znane jest też z Pakoszówki, stan. 3 (Bulas et al. 2019–2022, s. 115, ryc. 5:7).

Typ B.3 stanowią naczynia o proporcjach nawiązujących do średniej wielkości garnków. Mają esowaty, łagodny profil. Załom brzuśca jest zaokrąglony, umieszczony około połowy wysokości naczynia. Wśród naczyń odkrytych na omawianej osadzie typ ten reprezentuje zrekonstruowany w całości egzemplarz odkryty w obiekcie 427/59 (tabl. 6.37: 2). Podobne formy wystąpiły na osadach w Sanoku, stan. 54 (Madyda-Legutko et al. 2004, ryc. 5: 6), Palikówce (Poradyło 2014, tabl. LIX: 2), Lipnicy Dolnej, pow. bocheński (Kłosowicz, Leszczyński 2017, tabl. VII: 5), w Jakuszowicach, gdzie zaklasyfikowano je do typu IB/2 (Rodzińska-Nowak 2006, s. 107, 108) czy w Igołomi (typ 24; Dobrzańska 1990b, s. 39). Podobnie jak w większości przypadków opisanych powyżej typów naczyń przykłady analogiczne do typu B.3 posiadają szerokie ramy chronologiczne, obejmujące okres od fazy C1a do fazy D (Rodzińska-Nowak 2006, s. 108).

Naczynia o baniastych brzuścach i słabo przewężonej szyi oraz silnie wychylonym wylewie wyróżniono jako typ B.4. Posiadają łagodny, zbliżony do esowatego profil, o maksymalnej średnicy brzuśca umieszczonej w górnej partii naczynia. Do tego typu zaliczono fragmenty naczyń z obiektów 773/59 oraz przypuszczalnie 1332/60 (tabl. 6.56: 12; 6.57: 2, 4; 6.174: 7). Podobne egzemplarze wystąpiły w Pakoszówce, stan. 26, w obiekcie datowanym na młodszy okres rzymski (Madyda-Legutko 1996, tabl. XVIII: 2, 4), a także w Sanoku, stan. 54 (Madyda-Legutko et al. 2004, ryc. 5: 3).

Grupę pucharków (grupa C) stanowią naczynia niewielkich rozmiarów, tj. o średnicy wylewu do 10 cm, o zróżnicowanych profilach: dwustożkowatym i esowatym. Naczynia te swoimi rozmiarami (i przypuszczalnie także funkcją) nawiązują do kubków, jednakże nie posiadają uch. Jest to niewielka grupa, do której zaliczono tylko 28 fragmentów.

Pierwszy z wydzielonych typów (typ C.1) reprezentują cienkościenne naczynia o smukłych, lekko esowatych kształtach. Wystąpiły w obrębie obiektów 317/59 i 326/59 (tabl. 6.26: 11; 6.29: 4). Analogiczne naczynie znane jest ze zlokalizowanej nad górnym Sanem osady w Lesku, pow. loco, stan. 1 (Barłowska 1984, tabl. II: 2).

Typ C.2 stanowią naczynia o profilu esowatym, z dwustożkowym załomem brzuśca, nawiązujące formą do mis lub czarek, ale znacznie mniejszych rozmiarów. Wystąpiły w obiektach 93/60, 1648/60 i 1660/60, oraz przypuszczalnie w obiektach 1313/59, 668/60 i 1397/60 (tabl. 6.85: 2; 6.109: 2; 6.111: 3; 6.146: 7; 6.177: 2). Podobne naczynie znane jest np. z Nowego Sącza-Biegonic, stan. 20 (Cabalska et al. 1990; Madyda-Legutko 1996, tabl. XIX: 8).

Jako dzbany (grupa D) określone zostały te naczynia, które posiadają wyodrębnioną szyję oraz jedno ucho. Do tej grupy naczyń zaliczano z reguły wszystkie fragmenty uch oraz fragmenty pionowo ukształtowanych wylewów. Do grupy tej zaklasyfikowano 56 fragmentów, wśród których 33 pochodzi z jednego egzemplarza.

Dzbany o dwustożkowatym załomie brzuśca zaliczone zostały do typu D.1. Przykładem naczynia tego typu jest zrekonstruowany niemal w całości egzemplarz z obiektu 1010/59 (tabl. 6.68: 3), zdobiony ornamentem strefowym w górnej partii brzuśca, składającym się z czterech rzędów wyświecanej linii falistej. Ponadto fragmenty, które przypuszczalnie można zaliczyć do tego typu, odkryto w obiektach 317/59, 354/59, 770/59 oraz 605/60 (tabl. 6.25: 5; 6.31: 15; 6.54: 13; 6.132: 2).

Dzbany o dwustożkowatym brzuścu i proporcjach zbliżonych do opisywanego typu licznie występują na stanowiskach kultury przeworskiej. Znane są na przykład z osady w Igołomi, gdzie zaliczone zostały do typu 25 (Dobrzańska 1990a, tabl. LXIII: 5; LXXVI: 22; 1990b, 39), Bessowa (Okoński 1999–2000, s. 133–134, ryc. 12, 13:a-e, k, l; Okońska 2018, s. 361–362) czy Jakuszowic (Rodzińska-Nowak 2006, s. 111–113, 352, tabl. XXVIII: 4). W środowisku kultury przeworskiej datowane są od fazy C1a (Rodzińska-Nowak 2006, s. 175; 2010, s. 82). Analogicznie ukształtowane formy wystąpiły także w strefie beskidzkiej na stanowiskach wiązanych z grupą północnokarpacką w Nowym Sączu-Biegonicach, stan. 20 (Madyda-Legutko 1996, tabl. XVII: 8) czy w Podegrodziu, stan. 7 (Madyda-Legutko, Tunia 2022a, s. 96, ryc. 5, s. 99–103, tam literatura i dalsze analogie).

Typ D.2 został wyróżniony na podstawie dwóch fragmentarycznie zachowanych niewielkich naczyń o baniastym, kulistym brzuścu, odkrytych w obiektach 80/59 i 336/60 (tabl. 6.11: 3; 6.120: 2). Dzbanki tej wielkości występują sporadycznie. Jako niezbyt precyzyjną analogię podać można fragmentarycznie zachowany egzemplarz ze stanowiska w Culciu Mic-Völgyhát (północno-zachodnia Rumunia), datowanego na fazę C1a i częściowo C1b (Bader, Gindele 2014, s. 197, 213, Pl. 5: 8). Dzbanek podobnej wielkości, lecz o innej formie pochodzi z osady w Lesku (Barłowska 1984, s. 60–61, tabl. II: 7, 8).

Typ D.3 reprezentowany jest przez fragmentarycznie zachowany egzemplarz o owalnym brzuścu (tabl. 6.23: 4). Maksymalna średnica brzuśca umieszczona jest nisko, co nadaje naczyniu przysadzisty charakter. Podobnie formowany egzemplarz, choć z wyraźnie zaznaczonym przejściem brzuśca w szyję, odkryty został w Palikówce (Poradyło 2014, tabl. L:7). Typ ten nawiązuje w pewnym stopniu do naczyń znanych w dackim kręgu kulturowym, m.in. ze stanowiska w Lazuri-Rătul lui Bela w północno-zachodniej Rumunii, datowanego na fazę D (Gindele 2010, s. 48, 49, 139, ryc. 20: 6, 7).

Do grupy innych form (F) naczyń stołowych zaliczono naczynia lub fragmenty naczyń, których nie da się zaklasyfikować do żadnej z powyższych grup. Wśród nich znalazły się fragmenty pokrywy oraz naczynia o brzuścach poligonalnych.

Do typu F.1 zaliczono formowane na kole garncarskim pokrywy. Ich fragmenty wystąpiły nielicznie. Pokrywa z obiektu 800/59 (tabl. 6.59: 3) posiada specyficznie ukształtowany załom, pozwalający osadzić pokrywę na naczyniu. Analogicznie ukształtowane naczynia znane są także ze stanowisk przypisywanych Karpom (Bichir 1976, tabl. CIV: 1.3-6, CV: 2-5, CVI). Pozostałe fragmenty przydzielone do tego typu, odkryte w obiektach 100/59, 1057/60 oraz 1397A/60 (tabl. 6.16: 2; 6.164: 18; 6.177: 9), tylko przypuszczalnie można określić jako pokrywy. Wykonane na kole pokrywy wiązane są z tradycjami garncarstwa dackiego, znane są ze strefy nadsańskiej, gdzie wystąpiły na okolicznym stanowisku 26 w Pakoszówce (Madyda-Legutko 1996, s. 76–77; Madyda-Legutko, Pohorska-Kleja 2001).

Jako typ F.2 wyróżniono naczynia o poligonalnych brzuścach. Charakterystyczne ukształtowanie ścianek naczyń pozwoliło na wydzielenie tego typu, jednakże fakt ich fragmentarycznego zachowania nie pozwala na pewne wyodrębnienie poszczególnych form naczyń. Przypuszczalnie pochodzą one z charakterystycznych dzbanów o tak profilowanych ściankach. Na omawianej osadzie wystąpiły tylko dwie skorupy tego typu, odkryte w obiektach 80/59 i 773/59 (tabl. 6.11: 2; 6.56: 14). Pierwsza z nich stanowi fragment dna o średnicy około 5 cm. Pochodzi ze średniościennego naczynia o brunatnych, twardych powierzchniach. Druga z zachowanych to fragment nieornamentowanego brzuśca naczynia o powierzchniach ścieralnych.

Dzbany poligonalne występują w kulturze czerniachowskiej i datowane są tam na około połowę i drugą połowę IV wieku (Magomedov 1973, s. 81, 199) lub na drugą połowę IV i pierwszą połowę V wieku (Kazanski-Legoux 1988, s. 33, 52, Pl. V.75). Podobne naczynia odkryto na terenie wschodniej i południowo-wschodniej Słowacji, na stanowisku Šebastovce-Barca, gdzie wystąpił fragment bogato zdobiony dekoracją stempelkową (Luštíková 2013, s. 96, 105, tabl. VIII: 4) i w kilku obiektach na stanowisku w Ostrovanach (Lamiova-Schmiedlová et al. 2017, s. 28, 90, 91, 117, tabl. XVI: 15, XVII: 8, 13, XLIII: 10). Znane są także z Lazuri-Rătul lui Bela (Rumunia), gdzie wiązane są z horyzontem D1 – D2 (Gindele 2010, s. 140, 141, ryc: 5-8). Sporadycznie tego typu naczynia występują na stanowiskach kultury przeworskiej. Fragment naczynia o poligonalnym brzuścu odkryty został w Zofipolu, w wypełnisku pieca garncarskiego nr 31, datowanego na fazę C3 (Dobrzańska 2000, s. 47, 57, ryc. 14; 2008, s. 187–189, 194, ryc. 12:c, 19:17).

Ornamentyka naczyń stołowych wykonanych na kole

W przypadku naczyń stołowych najczęściej występującym typem zdobienia była dekoracja plastyczna, zaobserwowana na przynajmniej 59 naczyniach. Najliczniej obserwowane były dookolne listwy plastyczne, pojedyncze lub zwielokrotnione, o przekrojach zaokrąglonych lub ścinanych (tabl. 6.11: 3, 10; 6.16: 12, 13; 6.18: 3; 6.25: 2; 6.27: 2; 6.29: 2, 3; 6.31: 15; 6.37: 2; 6.40: 4; 6.54: 6, 9, 13; 6.61: 4; 6.70: 1; 6.79: 11; 6.85: 2; 6.99: 5; 6.100: 3; 5.131: 6, 7; ; 6.107: 2, 4; 6.108: 6, 7; 6.107: 2, 3, 9; 6.110: 10; 6.111: 3, 5, 8; 6.120: 2; 6.128: 2; 6.131: 13, 17, 19; 6.132: 5; 6.134: 11; 6.135: 5; 6.146: 7; 6.148: 10; 6.179: 2, 4; 6.189: 10; 6.193: 4; 6.197: 2; 6.198: 3; 6.202: 9). Umiejscowione były zazwyczaj w górnej partii naczyń, w miejscu przejścia szyi w brzusiec lub pomiędzy szyją a załomem brzuśca. W pojedynczych przypadkach listwa podkreślała załom brzuśca. Także pojedyncze przykłady zachowanych den dekorowane były niewielką listwą. W kilku przypadkach rejestrowana była też dekoracja w formie jednostronnie zaznaczonego załamania (tabl. 6.35: 4; 6.54: 11; 6.55: 2; 6.56: 10; 6.75: 5; 6.193: 2). Ornamenty plastyczne w formie listew występują licznie na ceramice formowanej przy użyciu koła garncarskiego. Uważa się, że w kulturze przeworskiej był on szczególnie popularny w okresie C2, a może nawet C1b (Dobrzańska 1980, s. 130–131; Rodzińska-Nowak 2006, s. 156; 2010, s. 83).

Drugim występującym sposobem dekoracji naczyń stołowych były różnego rodzaju linie ryte. Na przynajmniej 10 egzemplarzach wyróżniono poziome dookolne linie ryte pojedyncze oraz zwielokrotnione. Poza jednym wyjątkiem, gdzie linią rytą dekorowana była dolna partia brzuśca (tabl. 6.194: 5), z reguły dekorowane były górne części brzuśców (tabl. 6.1: 4; 6.26: 11; 6. 52: 5; 6.141: 11; 6.147: 10). W środowisku kultury przeworskiej dekoracja ryta na naczyniach formowanych na kole występuje od początku fazy C1a (Dobrzańska 1980, s. 128).

Licznie rejestrowany na ceramice stołowej był ornament wyświecany. Niemal wyłącznie pojawiał się na górnych partiach brzuśców (tabl. 6.11: 4, 10; 6.16: 13; 6; 6.26: 9; 6.30: 1; 6.31: 15; 6.56: 15; 6.59: 5; 6.61: 4; 6.62: 3; 6.68: 3; 6.99: 5; 6.177: 1, 9). Formy zdobień były dość zróżnicowane i obejmowały zarówno pojedyncze linie lub pasma, kreski, ukośną kratkę, linie faliste, jak i linie łamane. Wszystkie te zdobienia występują często na ceramice wykonanej na kole garncarskim przez cały okres jej występowania, począwszy od fazy C1a (Rodzińska-Nowak 2006, s. 155).

Wśród dekoracji wyświecanej wyróżnić należy dekorację w formie strefowego ornamentu wyświecanego, który w analizowanym zbiorze zarejestrowany został dwukrotnie. Dekorowany w ten sposób fragment naczynia o nieokreślonej formie, przypuszczalnie pokrywka (tabl. 6.177: 9), posiada ornament, na który składają się wyświecone duże obszary, rozdzielony wątkami linii łamanej. Drugi egzemplarz, tylko przypuszczalnie zdobiony w ten sposób, to fragmentarycznie zachowany dzban (tabl. 6.26: 9). Dekoracja ma formę ukośnej kratki, która na zachowanym fragmencie ograniczona jest z jednej strony pionową linią. Tego typu strefowy ornament na ceramice, a szczególnie dzbanach, uznawany był w starszej literaturze za późny wyznacznik chronologiczny, jednakże najnowsze dane pokazują, że mógł on występować od fazy C2 lub nawet wcześniej (por. Rodzińska-Nowak 2006, s. 152–153, tam literatura; Okońska 2018, s. 367, 370).

Tylko jedno naczynie, rozpoznane w obiekcie 984/59, posiadało ornament stempelkowy, w formie poziomego rombu (tabl. 6.66: 2). Taka forma stempla nie występuje wśród naczyń kultury przeworskiej w południowej Polsce ani na stanowiskach grupy północnokarpackiej. Naczynie to odnajduje natomiast bliskie analogie na terenie dorzecza górnej Cisy (Kotigoroško 1995, s. 285, ryc. 66: 1 – 14, 302, ryc. 86: 1 – 14; 2008, s. 271, ryc. 65: 99, 100; Bulas 2019, s. 62–63, ryc. 2.1 – tam dalsza literatura), gdzie warsztaty wytwarzające ceramikę wzorowały się na produktach z prowincji rzymskich (Filip 2008, s. 72–73; 77–78; Rusu-Bolindeţ 2011, s. 107–109).

Ceramika kuchenna

Jak wspomniano, naczynia kuchenne, które wykonane były z gliny z domieszką mineralną, a które nie zaliczają się do naczyń zasobowych, reprezentowane są na stanowisku przez fragmenty pojedynczych egzemplarzy. Wyróżniono jedynie 16 fragmentów, wśród których 13 pochodzi z jednego garnka o gruzełkowatych, zagładzonych powierzchniach, odkrytego w ob. 1394/60 (tabl. 6.175: 5). Poza nimi wyróżnić należy także trzy dna, przypuszczalnie również garnków, z zachowanymi śladami odcinania od koła garncarskiego (tabl. 6.76: 4; 6.103: 6; 6.151: 1), wśród których na ostatnim z wymienionych zachowały się dodatkowo ślady odcisków sieczki organicznej (ryc. 6.35: d).

Naczynia zasobowe

Technologia produkcji

Większe zróżnicowanie technologii produkcji obserwowane jest w przypadku naczyń zasobowych. Wykonywane były zarówno z glin nieschudzonych domieszką mineralną lub zawierającą jej niewielką ilość, które posiadały miękkie powierzchnie, bardzo często ścieralne (grupa I i Ia), jak i z glin zawierających znaczną ilość domieszki mineralnej, które cechują się zarówno powierzchniami ścieralnymi (grupa III), jak i twardymi, nieścieralnymi (grupa IV). Do tej pory do wyjątków należało współwystępowanie na jednym stanowisku naczyń reprezentujących obie te grupy technologiczne (por. Madyda-Legutko 1996, s. 85; Wilk 2005, s. 346).

Obecność naczyń zasobowych wykonanych z glin pozbawionych domieszki mineralnej lub zawierających jej niewielką ilość, o powierzchniach gładkich, mniej lub bardziej ścieralnych jest typowa dla osadnictwa w dorzeczu górnego Sanu. Wykonane w tej technologii naczynia występują licznie w górzystym odcinku górnego Sanu, zwłaszcza w Kotlinie Sanockiej. Znajdują analogie na stanowiskach wiązanych z osadnictwem dackim (Madyda-Legutko 1996, s. 85–91; 2011, 298, 300). Obok naczyń wykonanych z glin bez domieszki mineralnej na osadzie w Sanoku 59-60 wystąpiły także naczynia zasobowe wykonane z masy garncarskiej schudzonej domieszką mineralną, głównie w formie tłucznia kamiennego i szamotu (grupa IV). Naczynia tego typu, często z charakterystycznymi pogrubianymi wylewami w typie Krausengefäße, często odkrywane są na osadach kultury przeworskiej w południowo-wschodniej Polsce, w tym w strefie Karpat zachodnich. Są także charakterystyczne dla grupy północnokarpackiej (Madyda-Legutko, Tunia 2022b, s. 385–400).

Naczynia zasobowe lepione były, przynajmniej częściowo, ręcznie, a następnie formowane na kole garncarskim (Madyda-Legutko, Tunia 2022b, s. 400). Potwierdzają to zarówno obserwacje przełamów naczyń z różnych stanowisk (por. Rodzińska-Nowak 2006, s. 56–57), jak i analizy z zastosowaniem fotografii rentgenowskiej (Okońska-Bulas, Mikołajska 2022, s. 123). W wielu przypadkach fragmentów naczyń zasobowych wykonanych z glin bez domieszki, a także w niewielkiej serii naczyń wykonanych z glin „ścieralnych” z domieszką mineralną, po wewnętrznej stronie ścianek, w tym także w częściach przydennych, zachowały się wyraźne, spiralne zagłębienia powstałe w trakcie rotacji koła garncarskiego (ryc. 6.37: a, b; tabl. 6.20: 2; 6.43: 3; 6.51: 1; 6.56: 13; 6.62: 6; 6.186: 3). Ślady takie obserwowane są także w przypadku naczyń stołowych. Natomiast na ściankach naczyń o powierzchniach twardych, nieścieralnych, spiralne żłobki nie były czytelne. W górnych partiach naczyń głównie po stronie wewnętrznej, widoczne były natomiast ślady obtaczania, czytelne jako dookolne ślady linii papilarnych garncarza (ryc. 6.37: c). Wskazuje to pośrednio na różny sposób używanego formowania, w zależności od zastosowanej masy garncarskiej. Także elementy obserwowanej morfologii oraz sposób dekoracji były zależne od mas garncarskich, z których wykonano naczynia. Formy wylewów egzemplarzy o miękkich powierzchniach znajdują analogie na stanowiskach nad górnym Sanem (por. Madyda-Legutko 1996, s. 88, ryc. 8). Naczynia o powierzchniach twardych, szorstkich, znajdują natomiast analogie zarówno na osadach w Sądecczyźnie, jak i przede wszystkim na osadach kultury przeworskiej w Małopolsce poza strefą karpacką, m.in. pod Krakowem czy nad dolną Rabą. Zwraca także uwagę, że zasobowce wykonane z glin bez domieszki niejednokrotnie posiadały dna z niskim pierścieniem, natomiast tradycyjne naczynia w typie Krausengefäße miały wyłącznie dna niewyodrębnione, płaskie. Na pojedynczych fragmentach den płaskich, zarówno przykładów wykonanych z gliny bez domieszki, jak i z masy garncarskiej z domieszką mineralną, zachowały się ślady odcinania od koła garncarskiego (tabl. 6.20: 2; 6.47: 13; 6.128: 5; 6.133: 5) lub posypki w formie piasku (tabl. 6.89: 7).

Naczynia wykonane z grup I i Ia posiadają powierzchnie siwe, szare, beżowe, rzadko pomarańczowe. W niektórych przypadkach na powierzchniach (głównie zewnętrznych) fragmentarycznie zachowywały się ślady angobowania (ryc. 6.37: a). Przełamy z reguły są jednobarwne, w kolorze czerepu lub z nieco ciemniejszym rdzeniem. W przypadku naczyń o twardych, szorstkich powierzchniach, występowała głównie pomarańczowa lub brązowa barwa czerepu, choć sporadycznie odnotowywano także fragmenty barwy szarej. Przełamy posiadały z reguły siwy rdzeń, rzadziej były jednobarwne. Obserwacje te wskazują także na różnice w technikach wypału, związane z zastosowaną masą garncarską.

Analiza typologiczno-chronologiczna naczyń zasobowych wykonanych na kole garncarskim

Jako naczynia zasobowe (grupa E) zaklasyfikowane zostały naczynia dużych i bardzo dużych rozmiarów, zazwyczaj grubościennych. Tylko w przypadku kilku naczyń udało się zrekonstruować cały lub prawie pełny profil tych naczyń. Do tej grupy zaklasyfikowano – mniej lub bardziej pewnie – 1372 fragmenty. Większość z nich stanowią fragmenty brzuśców. W przypadku fragmentów wykonanych z glin bez domieszek mineralnych (I i Ia), a także naczyń o powierzchniach ścieralnych, o znacznej ilości domieszki (grupa III) jako części naczyń zasobowych uznano fragmenty dużych rozmiarów, grubościenne. W przypadku fragmentów grupy IV ich klasyfikacja jako naczyń zasobowych, ze względu na charakterystyczne cechy tej grupy, była jednoznaczna. W oparciu o ogólne proporcje i wysokość poszczególnych egzemplarzy wyróżniono dwa typy naczyń zasobowych.

Typ E.1 stanowią naczynia o charakterystycznych, pogrubionych wylewach, z reguły lekko nachylonych do środka. Zdarzają się jednak także egzemplarze z wylewami ustawionymi poziomo. Średnica dna jest z reguły mniejsza od średnicy wylewu, a maksymalna średnica brzuśca jest mniejsza od wysokości naczynia. Grupa ta jest wewnętrznie zróżnicowana, co wynika z różnego sposobu ukształtowania załomów naczyń. Występują zarówno formy smukłe, jajowate, bez wyraźnie zaznaczonego załomu brzuśca (np. tabl. 6.51: 2), formy o wyraźnie zaznaczonym załomie brzuśca (np. tabl. 6.51: 1, 3), jak i naczynia baniaste (tabl. 6.5: 2; 6.25: 1; 6.30: 3; 6.32: 3; 6.37: 3; 6.39: 1; 6.62: 6; 6.77: 1; 6.88: 1; 6. 102: 6; 6.209: 1). Fragmentaryczny stan zachowania większości naczyń powoduje, że nie udało się przydzielić ich do konkretnych podtypów.

W obrębie tej grupy znajdują się zarówno egzemplarze wykonane z glin bez domieszek, jak i naczynia o powierzchniach szorstkich. Wśród naczyń grupy IV wyróżnić należy jedno z naczyń, którego fragmenty wystąpiły w obiektach 840/60 i 989/60 (tabl. 6.152: 8; ryc. 6.37: c). Technika jego produkcji jest nieco odmienna od pozostałych w obrębie swojej grupy: jako jedyne ma powierzchnię intensywnie czarnej barwy.

Zgodnie z aktualnym stanem badań szerokokołnierzowe naczynia zasobowe typu Krausengefäße w środowisku kultury przeworskiej datować można już od fazy C1a po zanik tej jednostki kulturowej (por. Rodzińska-Nowak 2006, s. 177 – tam dalsza literatura; por. Wilk 2005, s. 363). Naczynia zasobowe o twardych, szorstkich powierzchniach występują także licznie na osadach grupy północnokarpackiej, datowanych na wczesną fazę okresu wędrówek ludów, znane są także z tak datowanych stanowisk na Sądecczyźnie, wystąpiły m.in. w Rytrze i Moszczenicy Wyżnej (Madyda-Legutko 1996, s. 85–89; Madyda-Legutko, Tunia 1978; 1993, s. 53–62).

Naczynia zasobowe wykonane z glin bez domieszki mineralnej oraz posiadające powierzchnie ścieralne, koncentrujące się w strefie nadsańskiej, datowane są ramowo na cały młodszy i późny okres wpływów rzymskich. Choć wyraźnie nawiązują do środowisk dackich, gdzie ceramika produkowana na kole była znana w starszych odcinkach chronologicznych (por. Kokowski 2001, s. 117, tam literatura), póki co nie ma jasnych podstaw na pojawianie się tego typu ceramiki nad Sanem już w II wieku (Madyda-Legutko 1996, s. 77–78). W tym miejscu przywołać jednak należy piec garncarski ze stanowiska 54 w Sanoku, którzy niezbyt pewnie może być datowany na okres nieznacznie poprzedzający początek młodszego okresu rzymskiego (por. Madyda-Legutko et al. 2004, s. 702–704; Rodzińska-Nowak 2018, s. 316). Jednocześnie na podstawie uzyskanych na osadzie w Sanoku 59-60 danych wydaje się, że można osadzać je także w kontekstach datowanych na późny okres rzymski i wczesną fazę okresu wędrówek ludów.

Typ E.2 reprezentowany jest przez jedno zrekonstruowane w całości baniaste naczynie z obiektu 484/59 (tabl. 6.43: 3). Posiada przysadziste, masywne proporcje. Średnica wylewu zbliżona jest do średnicy dna, natomiast maksymalna wysokość jest nieznacznie mniejsza niż maksymalna wydętość brzuśca. Górna partia tego naczynia jest wyraźnie wyodrębniona i łukowato nachylona do środka. Posiada kryzowaty, niezbyt masywny wylew. Naczynia zasobowe o mocno przewężonych szyjach występują sporadycznie (np. Bulas et al. 2016, s. 179, ryc. 7). Naczynie z Sanoka ma niecharakterystyczne proporcje i nie znajduje bezpośrednich analogii, choć zauważyć należy, że podobnie formowany fragment górnej partii naczynia odkryty został w Trepczy, pow. sanocki, stan. 6 (Bulas et al. 2019–2022, ryc. 15:15). Być może jest to więc lokalnie występująca, charakterystyczna dla tego mikroregionu forma naczynia zasobowego.

Ornamentyka naczyń zasobowych wykonanych na kole

Sposób dekorowania powierzchni naczyń zasobowych różni się od ornamentyki naczyń stołowych. Zauważalne są wyraźne są różnice pomiędzy sposobem dekoracji powierzchni naczyń o powierzchniach gładkich oraz klasycznych naczyń zasobowych, o twardych, szorstkich powierzchniach. Dekorowane były głównie górne partie brzuśców, choć w pojedynczych przypadkach zdarzało się zdobienie także dolnej partii naczynia.

Wśród naczyń o miękkich, gładkich i ścieralnych powierzchniach najczęściej występującym motywem była zwielokrotniona linia falista, wykonana grzebieniem, a także dekoracje bardziej rozbudowane, zawierające kilka rzędów tego typu ornamentu, lub dodatkowego zdobienia w formie linii prostych (tabl. 6.25: 1; 6.49: 4; 6.55: 5, 6; 6.56: 11; 6.76: 2; 6.77: 1; 6.84: 4; 6.98: 3; 6.100: 8; 6.136: 9; 6.137: 5; 6.138: 2; 6.145: 6; 6.148: 2; 6.157: 7; 6.167: 2; 6.179: 3; 6.208: 4; 6.209: 1). Ponadto występowała też pojedyncza lub podwójna ryta linia falista, linie proste lub stosowano oba typy zdobień razem (tabl. 6. 6.14: 5; 6.48: 2; 6.49: 1, 2; 6.51: 3; 6.83: 9; 6.84: 3; 6.103: 1; 6.131: 15, 18). Zakres dekoracji dopełniały także plastyczne listwy (tabl. 6.2: 9; 6.75: 5; 6.131: 15). Nieco rzadziej obserwowany był ornament w formie dookolnych, szerokich linii rytych (tabl. 6.51: 1; 6.98: 14; 6.100: 10; 6.162: 8). Bogate zdobienie naczyń zasobowych o gładkich powierzchniach jest typowe dla lokalnego osadnictwa nad górnym Sanem (por. Madyda-Legutko 1996, s. 156–164, tabl. XXII – XXVII; Madyda-Legutko et al. 2004).

Zwraca także uwagę obecność dekoracji w formie charakterystycznego profilowania powierzchni, w formie dekoracji powierzchni naczyń zwielokrotnionymi, głębokimi dookolnymi liniami rytymi. Ten sposób dekoracji jest bardzo typowy dla stanowisk zlokalizowanych nad górnym Sanem (tabl. 6.30: 1; 6.135: 2, 4; 6.145: 1; 6.148: 6). Poza omawianą osadą tego typu zdobienie wystąpiło m.in. w Pakoszówce, stan. 1 (Madyda-Legutko et al. 2013, s. 412, ryc. 3: 6a; Madyda-Legutko 2011, s. 298, ryc. 2: 9), stan. 3 (Bulas et al. 2019–2022, s. 114, ryc. 4:2), materiałach z pieca garncarskiego ze stan. 54 w Sanoku (Madyda-Legutko et al. 2004, ryc. 4: 18, 5: 2) czy Trepczy, stan. 6 (Bulas et al. 2019–2022, s. 127, ryc. 16: 1).

Wśród klasycznych naczyń typu Krausengefäße, o szorstkich i twardych powierzchniach, wystąpił zróżnicowany sposób dekoracji powierzchni, obejmujący, podobnie jak wcześniej opisana grupa, głównie ornamentykę rytą i plastyczną, często stosowaną jednocześnie. Charakterystycznym zdobieniem, bardzo popularnie występującym na naczyniach kultury przeworskiej na osadach m.in. w okolicach Krakowa i nad Rabą, są szerokie listwy plastyczne (tabl. 6.208: 3; 6.209: 5). Wśród ornamentów rytych wyróżnić można dookolne linie faliste (tabl. 6.152: 8, 9), czasem współwystępujące z liniami prostymi (tabl. 6.102: 5, 6). Ponadto pojawiają się także szerokie, głębokie rowki (tabl. 6.39: 1; 6.84: 2; 6.100: 10). Innym sposobem dekoracji powierzchni jest także obecność płytkiego grzebykowania czy miotełkowania, zazwyczaj dużych fragmentów powierzchni naczynia (tabl. 6.13: 2; 6.17: 8; 6.73: 2; 6.84: 2; 6.105: 5; 6.184: 4; 6.210: 3). Podobny typ opracowania powierzchni został zaobserwowany na osadzie w Ujeździe (Pohorska-Kleja 1978; Pęcherek 2018).

Wśród naczyń wyróżnia się naczynie z ob. 1353/59 (tabl. 6.88: 1) o bardzo dekoracyjnym charakterze. Posiadało ono wyraźnie oddzielające się wątki pasm ornamentacyjnych. Pierwszy z nich stanowi zwielokrotniona linia ryta, wykonana przy użyciu grzebienia, która od góry i dołu opasana jest szerokimi, dookolnymi rowkami. Poniżej znajduje się niezdobiony pas, również podkreślony analogicznym rowkiem. Niżej znajdują się ryte girlandy, wykonane podobnie jak linia falista. Cała powierzchnia naczynia, znajdująca się poniżej ornamentu rytego, ozdobiona jest jednokierunkowo wykonanym grzebykowaniem. Fragmenty podobnego naczynia pochodzą z obiektu 427/59 (tabl. 6.37: 3) oraz nieco mniejszego naczynia z ob. 70/60 (tabl. 6.102: 6). Ten typ zdobienia znajduje bliską analogię na osadzie w Lipnicy Dolnej (Kłosowicz, Leszczyński 2017, s. 470, 474, tabl. IV: 6, 7; VI: 1; 2022a). Bogate zdobienie naczyń zasobowych jest także typowe dla garncarstwa grupy północnokarpackiej (Giertlová-Kučerová, Soják 2005, s. 125–126, 130, 131, Obr. 8: 7,8; 9: 1,2; 13: 14,15; 14: 6,7).

Ceramika lepiona w ręce

Technologia

Do grupy ceramiki lepionej w ręce zaliczono 2886 fragmentów, reprezentujących trzy grupy technologiczne: o powierzchniach gładkich (grupa V), oraz o powierzchniach gruzełkowatych i szorstkich (grupy VI i VII). Niemal wszystkie zarejestrowane skorupy zaliczyć można do kategorii ceramiki kuchennej. Wśród naczyń gładkich przeważały skorupy średniościenne, barwy brunatnej. Tylko w pojedynczych przypadkach czerep osiągał kolor czarny lub siwy. Często w przełamach naczyń zaliczonych do tej grupy czytelna była pewna ilość domieszki, szczególnie w formie tłucznia. Pomimo to powierzchnie zewnętrzne były mocno zagładzone.

Podział technologiczny naczyń o powierzchniach szorstkich opierał się na różnicach w twardości czerepów i stopniu zagładzenia powierzchni. Grupę VI stanowią naczynia o ściankach miększych (ale nie ścieralnych) i gruzełkowatych. Pod palcami nie wyczuwano ostrokrawędnych ziaren domieszki, natomiast w przełamach widoczna była znaczna ilość ziaren – przede wszystkim szamotu – o zaoblonych krawędziach (ryc. 6.38: a). Grupę VII stanowią natomiast naczynia o powierzchniach twardych, szorstkich, często schudzonych znaczną ilością piasku i ostrokrawędnego tłucznia. W obu grupach dominowały fragmenty barwy brunatnej lub pomarańczowej, często barwa była niejednolita, mieszana.

Niewiele można powiedzieć o sposobie formowania naczyń lepionych. Prawdopodobnie wykonywane były różnymi technikami. Obserwacje makroskopowe pozwalają stwierdzić, że powierzchnie naczyń były wygładzane, a część z nich w końcowym etapie produkcji była obtaczana na kole wolnoobrotowym, co jest szczególnie czytelne w przypadku wylewów (ryc. 6.38: b). Charakterystycznym elementem morfologii naczyń lepionych w ręce jest częsta obecność wyodrębnionych den.

Fragmenty naczyń lepionych w ręce odznaczały się wysokim stopniem łamliwości, nierzadko kruszyły się i rozwarstwiały. Wynika to najpewniej ze słabego przygotowania masy garncarskiej z której zostały wykonane, a także nieoptymalnych warunków wypału.

Do naczyń szerokootworowych (grupa G) zaliczono naczynia o wysokości mniejszej lub równej średnicy wylewu. Kształt profilu i proporcje były podstawą do wyodrębniania poszczególnych typów.

Typ G.1 stanowią niewysokie naczynia o przysadzistych proporcjach, z lekko zaznaczonym załomem umieszczonym powyżej połowy wysokości. Wylewy są w różnym stopniu wychylone na zewnątrz. Do typu tego zaliczono zrekonstruowane w całości naczynie z obiektu 160/59 (tabl. 6.17: 5) oraz przypuszczalnie wylew naczynia z ob. 326/59 (tabl. 6.28: 2). Podobne formy zostały rozpoznane na osadzie z przełomu wczesnego i młodszego okresu rzymskiego w Pakoszówce, stan. 1 (Madyda-Legutko et al. 2009, s. 316, ryc. 5:1) i na tak samo datowanym cmentarzysku ludności kultury przeworskiej w tej samej miejscowości, na stan. 33 (Bulas, Okońska-Bulas 2024, w druku). Egzemplarze tego typu wystąpiły także na osadzie w Igołomi, gdzie zaklasyfikowane zostały jako typ 62B (Dobrzańska 1990a, s. 89, ryc. 15; 1990b, s. 57). Na obszarach Górnego Śląska i w Wielkopolsce tego typu płytkie, szerokootworowe lepione naczynia pojawiają od wczesnego okresu rzymskiego, choć szczególnie licznie występują w fazie D (Godłowski 1977, s. 142; Machajewski, Pietrzak 2008, s. 229, 230).

Do naczyń typu G.2 zaliczono głębokie formy o prostych, lekko lejowatych profilach, ze ściankami i z wylewami rozchylonymi na zewnątrz. Reprezentowane są przez egzemplarz o zrekonstruowanym pełnym profilu z ob. 606/60 (tabl. 6.142: 4) oraz zachowanego fragmentarycznie naczynia z ob. 92/60 (tabl. 6.107: 6). Pierwsze z nich ma wysokość około 21,5 cm i jest lekko zdeformowane, być może częściowo wtórnie przepalone. Najbliższą analogię stanowi fragment naczynia z Palikówki, stan. 5 (Poradyło 2014, tabl. XXIII: 2). Ponadto podobne naczynia wystąpiły na osadzie w Bizorędzie, stan. 12, pow. jędrzejowski, datowanej na wczesną fazę okresu wędrówek ludów (Marchelak 2010, s. 121, 149, ryc. 13:1, 3). Podobne naczynia zbliżonej wielkości znane są z osad w Wielkopolsce datowanych na fazę D (Machajewski, Pietrzak 2008, s. 229, 230).

Jako typ G.3 wyróżniono misy o szorstkich powierzchniach, o dwustożkowatych lub lekko zaokrąglonych załomach brzuśca i wylewach rozchylonych na zewnątrz. Fragmenty tego typu mis wystąpiły w obiektach 92/60, 656/60 oraz 699/59 (tabl. 6.45: 9; 6.107: 11; 6.145: 2). Na jednym z egzemplarzy czytelne były lekkie rowki, których nie należy traktować jako ornamentu, pozostałe fragmenty były niedekorowane. Są to popularne formy o szerokich ramach chronologicznych. Nawiązują do egzemplarzy zaliczonych do typów 61A i 62A w Igołomi, gdzie pochodzą z obiektów datowanych na fazy od C1 po przełom faz C2/C3 (Dobrzańska 1990b, s. 57, 80–81; 1990a: 88, ryc. 14). Podobne formy znane są także m.in. z Jakuszowic (Rodzińska-Nowak 2006, s. 144).

Typ G.4 stanowi jedno fragmentarycznie zachowane naczynie, odkryte w obiekcie 300/59 (tabl. 6.23: 6). Posiada gładkie, czarne powierzchnie i profil esowaty, o wyraźnie wyodrębnionym i silnie wychylonym na zewnątrz wylewie. Technologią i formą w pewnym stopniu nawiązuje do wczesnorzymskich naczyń o czernionych powierzchniach, zaliczonych do typu I/3 wg Liany (1970, s. 438, 439, tab. I: 13, 19).

Płytkie czarki lub czerpaki o niewyodrębnionych, rozchylonych na zewnątrz wylewach wyróżniono jako typ G.5. Profile zaliczonych do tej grupy naczyń są proste, czasem z lekko wyodrębnionym dnem. Do tego typu zaliczono fragmenty 8 egzemplarzy, wśród których trzy posiadały częściowo zachowane ucha (tabl. 6.16: 9; 6.42: 2; 6.98: 2), a w przypadku pozostałych nie da się tego stwierdzić (tabl. 6.11: 6; 6.56: 5, 6; 6.137: 7; 6.183: 15). Te proste formy występują dość popularnie i licznie na obszarze kultury przeworskiej, szczególnie we wczesnym okresie rzymskim, choć pojawiają się także w późniejszych okresach (Godłowski 1977, s. 145; Liana 1970, s. 440). Jako analogie podać można naczynie z Nowego Sącza-Biegonic, stan. 20 (Cabalska et al. 1990, tabl. XXVIII:5), naczynia rozpoznane w Białobrzegach, stan. 18 (Karwowski et al. 2013, s. 19, 151, tabl. XXIV: 204) czy Otałęży, stan. 1 (Podgórska-Czopek 1999, s. 135, 138, ryc. 10:a-d). Na osadzie w Igołomi naczynia tego typu zaliczono do typów 59 i 73 (Dobrzańska 1990b, s. 56, 57, 59, 60).

Szczególną formą na osadzie w Sanoku 59-60 jest egzemplarz nawiązujący do tzw. naczyń wiaderkowatych, wyodrębniony jako typ G.6. Reprezentowany jest przez fragmentarycznie zachowane, częściowo przepalone naczynie z obiektu 300/59 (tabl. 6.24: 1), z horyzontalnie ustawionymi dwoma uchwytami umocowanymi do wylewu naczynia. Klasyczne naczynia wiaderkowate stanowią gliniane naśladownictwa, często wykonane na kole garncarskim, drewnianych naczyń klepkowych. Występują na obszarze kultury czerniachowskiej, kultury Sîntana de Mureş i w środowisku sarmackim (por. Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 46–47; Rodzińska-Nowak 2005, s. 267–268: tam dalsza literatura; Istvánovits, Kulcsár 2017, s. 394, ryc. 307). Naczynia te znane są także z obszaru tzw. grupy dobrodzieńskiej (Szydłowski 1974, s. 85, tabl. CXIV, CXV: b; 1984, ryc. 9). Fragmenty uch tego typu naczyń wystąpiły też na stanowisku grupy północnokarpackiej w Rytrze (Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 46, tam literatura; s. 138, tabl. XXXVI: e). Najbliższe pod względem formy analogie stanowią egzemplarze odkryte w Leśnicy, pow. strzelecki (Szydłowski 1977, s. 121, 122, ryc. 16c), oraz na osadzie w miejscowości Zlechov (okr. Uherské Hradište) w południowo-wschodnich Czechach (Hrubý 1967, s. 654–655, ryc. 217 (VII): 1; Zeman 2006, s. 461, 462, Obr. 7:4). Wiązane są z interregionalną tendencją stylistyczną typową dla schyłkowej fazy okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 47).

Kubki lub pucharki, określone jako typ G.7, reprezentowane są przez fragmentarycznie zachowane niewielkie naczynie odkryte w obiekcie 932/59 (tabl. 6.64: 10). Ze względu na stopień zachowania nie jest pewne, czy naczynie posiadało ucho.

Drugą, najliczniej reprezentowaną grupę form w obrębie ceramiki lepionej ręcznie, stanowią formy garnkowate (grupa H). Zaliczono do niej naczynia o zróżnicowanej wielkości, choć najliczniej występowały fragmenty naczyń średnich. Maksymalna wydętość jest mniejsza od wysokości naczynia, a średnica wylewu z reguły jest większa niż średnica dna.

Typ H.1 stanowią garnki o prostych formach z lekko wyodrębnionymi brzegami, bez wyraźnie zaznaczonego załomu brzuśca. Fragmenty zaliczone do tego typu wystąpiły w obiektach 80/59 i 1664/60 (tabl. 6.12: 3; 6.189: 2). Jeden z fragmentów posiada ornament w formie dołków palcowych tuż poniżej krawędzi. Tego typu formy nie znajdują licznych analogii. Fragment nieco podobnego naczynia wystąpił na osadzie w Lesku (Barłowska 1984, s. 83, tabl. VIII:1).

Jako typ H.2 wydzielono garnki o beczułkowatych proporcjach, określanych niekiedy jako formy o workowatych brzuścach. Wylewy są lekko wychylone na zewnątrz lub ustawione pionowo. Naczynia posiadają przewężoną szyję, poniżej której bezpośrednio znajduje się maksymalna wydętość brzuśca. Naczynia są z reguły średniej wielkości, choć wystąpiły także niewielkie egzemplarze. Wystąpiły w obiektach 80/59, 300/59, 326/59, 1334/59 (tabl. 6.12: 2; 6.23: 9, 11; 6.28: 3; 6.86: 8). Dwa przykłady są zdobione ornamentem rytym: jeden w formie dookolnych linii wykonanych grzebieniem oraz zwielokrotnioną linią falistą poniżej (tabl. 6.12: 2), a drugi – w formie U-kształtnych linii (tabl. 6.86: 8).

Tego typu formy nie są typowe dla kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich. Znane są natomiast z osad nadpopradzkich, wiązanych z grupą północnokarpacką, o późnej pozycji chronologicznej. W Rytrze wystąpiły tego typu naczynia zarówno niewielkich rozmiarów, jak i formy średnie (Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 69, 129, 132, 140, tabl. XXVII: a, c, tabl. XXX: b, XXXVIII: c), podobne naczynie znane jest z Moszczenicy Wyżnej, stan. C (Madyda-Legutko, Tunia 1978, s. 135, 139–140, ryc. 11: g). Analogie wskazać można także wśród naczyń z Bizorędy, stan. 12, zaliczone do grupy VI/2 i V/1 (Marchelak 2010, s. 121, 150, ryc. 14: 1, 3). Naczynia takie występują także na innych stanowiskach kultury przeworskiej datowanych na fazy C3-D (Rodzińska-Nowak 2005, s. 275, tam dalsza literatura).

Garnki typu H.3 to naczynia o esowatych formach i wylewach wychylonych na zewnątrz. Załom brzuśca zlokalizowany jest około połowy wysokości naczynia. Są najliczniej reprezentowanym typem garnków na stanowisku. Ich fragmenty wystąpiły w obiektach: 80/59, 160/59, 170/59, 300/59, 326A/59, 753/59, 843/59, 1294/59, 1705/59, 92/60, 93/60, 656/60, 941/60, 1664/60 (tabl. 6.12: 1; 6.17: 11; 6.18: 4; 6.23: 7, 10; 6.30: 2; 6.49: 11; 6.63: 2; 6.81: 10; 6.95: 4; 6.107: 5; 6.109: 1, 8; 6.145: 5; 6.158: 4; 6.189: 5) oraz przypuszczalnie 455/59 i 773/59 (tabl. 6.40: 2, 3; 6.56: 2). Formy te były z reguły nieornamentowane, zdobienie w formie rzędu dołków palcowych umieszczonych na wysokości największej wydętości brzuśca wystąpiło na fragmentach dwóch egzemplarzy (tabl. 6.12: 1; 6.63: 2). Jedno z naczyń posiadało ornament w formie rytej linii falistej oraz lekkiego profilowania (tabl. 6.95: 4). Te proste formy popularne są na obszarze kultury przeworskiej. Wystąpiły m.in. na osadzie w Igołomi, zaliczone są do typu 69 (Dobrzańska 1990b, s. 59, 80–81), gdzie datowane są na młodszy i późny okres rzymski, a także na osadzie w Palikówce, stan. 5 (Poradyło 2014, s. 300). Znane są także z osad grupy północnokarpackiej (Giertlová-Kučerová, Soják 2005, s. 124, Obr. 7: 1-8).

Charakterystyczną formą jest także typ H.4 o baniastym brzuścu, z pionowo uformowanym wylewem, do którego zaliczono zrekonstruowany w całości egzemplarz z obiektu 1705/59 (tabl. 6.96: 2) oraz fragmenty naczyń z obiektów 605/60 i 800/59 (tabl. 6.59: 2; 6.132: 1). Garnek posiada smukłe proporcje, jest dość wysoki (zrekonstruowana wysokość wynosi 39 cm). Maksymalna wydętość znajduje się powyżej połowy wysokości naczynia, a średnica wylewu jest niemal dwukrotnie większa od średnicy dna. Formy takie odkryte zostały na stanowiskach grupy północnokarpackiej w dorzeczu Popradu (Giertlová-Kučerová, Soják 2005, s, 125, Obr. 8: 1, 3; Pieta 1991, s. 381, ryc. 4: 12).

Ostatni z wyodrębnionych typów garnków – H.5, to reprezentowany przez zrekonstruowany niemal w całości egzemplarz z obiektu 78/59 (tabl. 6.4: 9). Forma garnka jest przypuszczalnie esowata, brzusiec jest wyraźnie baniasty, a szyja – przewężona i dość wysoka. Wylew naczynia nie zachował się, więc nie ma pewności, czy był ustawiony pionowo, jak w typie H.4, czy wychylony. Naczynie to zdobione jest niedbale wykonanym ornamentem w formie linii rytej. Przejście szyi w brzusiec podkreślone jest płytkimi, wydłużonymi dołkami.

Ręcznie lepione pokrywy (grupa I) zazwyczaj zachowane były fragmentarycznie. Zaliczono do niej fragmenty naczyń o uchwycie o średnicy nieprzekraczającej kilku centymetrów, z wyraźnym zagłębieniem, i charakterystycznie ukształtowanych krawędziach. Wystąpiły w obiektach 317/59, 1133/59, 92/60, 106/60 oraz 2000/60 (tabl. 6.26: 13; 6.74: 3; 6.108: 3; 6.111: 11; 6.203: 7). Najbliższa analogia pochodzi z Leska (Barłowska 1984, tabl. II:1). Tego typu formy znajdują bardzo liczne analogie na osadach w południowo-wschodniej Polsce, m.in. w Otałęży czy Palikówce (Poradyło 2014, s. 301, 302, tam literatura).

Wśród materiału ceramicznego wyróżnia się także ręcznie lepione naczynie zasobowe bardzo dużych rozmiarów, którego fragmenty odkryte zostały w obiektach 986/59 i 1000/59 (tabl. 6.67: 7). Wyróżnione zostało jako typ J. Masa garncarska, z której je wykonano, zostało schudzone gruboziarnistą domieszką, głównie w formie szamotu ceramicznego. Niektóre ziarna posiadają średnicę powyżej 0,5 cm. Na powierzchni naczynia czytelne są ślady niedbale wykonanego obmazania: dookolnego na wysokości szyi i górnej partii brzuśca, oraz pionowych pociągnięć w kierunku dna. Forma naczynia jest nietypowa, posiada bowiem bardzo mocno przewężoną szyję i wyraźnie rozchylone na zewnątrz, niepogrubione wylewy. Pozycja chronologiczna naczynia jest trudna do jednoznacznego określenia. Jednocześnie w wypełnisku obiektów nie znalazły się fragmenty innych naczyń, mogących uściślić datowanie omawianego egzemplarza. Jako najbliższą, choć niezupełnie ścisłą analogię podać należy naczynie odkryte w piecu 35 w Zofipolu, datowanym na fazę C1a (Dobrzańska 2008, s. 188, ryc. 13). Ręcznie lepione naczynia zasobowe nie są zbyt liczne w strefie karpackiej ani w środowisku kulturze przeworskiej, od kiedy do produkcji naczyń zaczęto stosować koło garncarskie. Występują przeważnie we wczesnym okresie wpływów rzymskich (por. Latosa 2010) oraz na osadach datowanych na końcową fazę wczesnego okresu rzymskiego i fazę B2/C1, na przykład w Tarnowcu, stan. 1 i Bessowie, stan. 3 (Okoński et al. 2000, s. 263, ryc. 15:a; Szpunar, Okoński 2004, s. 481, 496, 497, tabl. 8:a; 9:a). Podobne naczynie zasobowe o przewężonej szyi, ale wykonane na kole garncarskim, rozpoznano w Krakowie-Górce Narodowej, stan. 6 (Bulas et al. 2016, s. 179–180, ryc. 7).

Poza fragmentami naczyń zaklasyfikowanymi do poszczególnych grup i typów wyróżnić należy jeszcze niewielki fragment brzuśca naczynia sitowatego, który wystąpił w obiekcie 100/59 (tabl. 6.16: 11). Jego chronologia, ze względu na technologię oraz obecność innych fragmentów datowanych na okres rzymski, nie budzi wątpliwości. Naczynia sitowate występują licznie przez cały okres wpływów rzymskich.

Ze względu na stan zachowania większości fragmentów nie zostały przydzielone do żadnego z wymienionych wyżej typów. Przypuszczalnie większość z nich to fragmenty naczyń szerokootworowych i garnków. Wśród nich wymienić należy fragment dna z obiektu 678/59 (tabl. 6.45: 2). Naczynie posiada wylepiony w dnie otwór o średnicy około 2,5 cm przy podstawie. Po wewnętrznej stronie naczynia zachowała się przywarta czarna substancja. Ręcznie lepione naczynie, które również przypuszczalnie posiadało otwór w dnie, odkryto w obiekcie 769/60 (tabl. 6.150: 6). Naczynia z otworami wykorzystywane były w pradziejach do produkcji dziegciu (Pietrzak 2010, s. 40–41).

Analiza ręcznie lepionych naczyń wykazała, że odkryty w Sanoku zestaw ceramiki lepionej ręcznie w pewnym stopniu odbiega od garncarstwa kultury przeworskiej, wyraźnie nawiązując natomiast do materiałów grupy północnokarpackiej. Odkryte formy w znacznej części posiadają analogie na stanowiskach o późnej pozycji chronologicznej, datowanych na późny okres rzymski i wczesną fazę okresu wędrówek ludów.

Dekoracja powierzchni ręcznie lepionych naczyń

Analizowane naczynia lepione ręcznie w większości nie były dekorowane. Tylko w przypadku fragmentów 21 egzemplarzy, reprezentujących ceramikę o szorstkich powierzchniach, zaobserwowane zostały ornamenty lub ślady opracowania powierzchni. Pod kątem techniki wykonania wyróżnić należy tu dekorację plastyczną w formie guzów, ornamenty ryte oraz dołki palcowe i ornament paznokciowy.

Na pojedynczych fragmentach rejestrowany był ornament w formie dołków palcowych. Z reguły dołki rozmieszczone były na wysokości największej wydętości brzuśca (tabl. 6.12: 1; 6.63: 2). Dodatkowo w jednym przypadku wystąpiła dekoracja płytkich, gęsto rozmieszczonych dołków, umieszczonych poniżej krawędzi wylewu (tabl. 6.12: 3). Dołki palcowe na ceramice lepionej ręcznie są dekoracją występującą przez cały okres rzymski. Podobnie rzadko rejestrowana była dekoracja wykonana poprzez nakłuwanie paznokciem. Fragment wylewu, którego krawędź została ozdobiona w ten sposób, pochodzi z obiektu 93/60 (tabl. 6.108: 8).

Ornamentyka ryta była najliczniej rejestrowaną w grupie ceramiki lepionej ręcznie. Wystąpiły naczynia zdobione zwielokrotnioną linią falistą. W większości przypadków były wykonane niedbale, nie wszystkie linie posiadały tę samą głębokość i szerokość (tabl. 6.4: 9; 6.12: 2; 6.95: 4; 6.142: 4). Sugerować to może, że wykorzystano tu inne naczynie niż grzebień, którego używano do wykonania zdobień naczyń wykonanych na kole. W jednym przypadku (80/59) garnek zdobiony był głęboko rytą linią falistą w połączeniu ze zlokalizowaną powyżej zwielokrotnioną linią poziomą dookolną. Ornament zwielokrotnionych linii falistych na naczyniach lepionych ręcznie prawdopodobnie inspirowany jest zdobieniem występującym na naczyniach wykonanych na kole garncarskim (por. Godłowski 1977, s. 163). W podobnej stylistyce wykonany był ornament w formie zwielokrotnionych łuków w kształcie litery U (tabl. 6.86: 8).

Wśród ręcznie lepionych naczyń wyróżnia się dużych rozmiarów naczynie zasobowe, którego powierzchnia posiada wyraźne, silne zagładzanie. Miejsce przejścia szyi w brzusiec podkreślone jest dookolnymi, płytkimi żłobkami, natomiast pozostała część naczynia nosi ślady jednokierunkowego, pionowego zagładzania (tabl. 6.67: 7).

Przedmioty metalowe

Na osadzie w Sanoku w trakcie badań zainwentaryzowano 241 fragmentów przedmiotów żelaznych lub ich fragmentów, dwie srebrne rzymskie monety, fragment kotła huńskiego wykonany ze stopu miedzi oraz jeden nieokreślony przedmiot z metali nieżelaznych.

Fragment kotła huńskiego

Jednym z najciekawszych zabytków ruchomych odkrytych na osadzie w Sanoku jest przedmiot interpretowany jako fragment kotła huńskiego (tabl. 6.208: 2). Zabytek został odkryty jako znalezisko luźne, we wschodniej strefie badanego obszaru. W ostatnich latach opublikowany został poświęcony mu artykuł zawierający analizę stylistyczną oraz wyniki badań metaloznawczych (Okońska-Bulas et al. 2020).

Przedmiot jest silnie skorodowany. Ma wymiary około 3 × 3 cm i grubość sięgającą do około 0,4 cm. Na zewnętrznej stronie ma trzy charakterystyczne żeberka. To właśnie one stanowią element, który pozwolił na identyfikację zabytku. Analogiczny przedmiot, choć zachowany w nieco większym stopniu odkryty został w miejscowości Ócsa w centralnej części Węgier (Masek 2017, s. 77, ryc. 2a-b). Ze względu na stan zachowania nie jest możliwe określenie, z jakiej partii naczynia pochodzi egzemplarz z Sanoka – czy jest to część górnej partii brzuśca, poniżej wylewu, z poziomo biegnącymi żeberkami, czy fragment brzuśca, z żeberkami biegnącymi pionowo (Okońska-Bulas et al. 2020, s. 237, ryc. 2).

Znaleziska kotłów huńskich i ich fragmentów są rzadkie. Z terenu środkowej Europy znanych jest na ten moment niewiele ponad 20 tego typu zabytków (Masek 2017, s. 105, ryc. 25, 120, Katalog). Do tej pory jedynym znanym huńskim kotłem znanym z terenów ziem polskich był zachowany w całości egzemplarz z Jędrzychowic, pow. strzeliński, woj. dolnośląskie (Kaczanowski, Rodzińska-Nowak 2013, s. 437, tam literatura). Ponadto zabytek z Sanoka jest jednym z niewielu zabytków, które wiązać można z horyzontem huńskim odkrytych w Polsce (por. Kaczanowski, Rodzińska-Nowak 2013; Niebylski et al. 2024). Kotły huńskie datować należy na okres wędrówek ludów, a więc w obrębie fazy D.

Monety rzymskie

Na osadzie odkryto dwie importowane rzymskie monety. Pierwsza z nich to pochodzący z wypełniska glinianki 605/60 srebrny denar Antoninusa Piusa (RIC 3/378A) wybity dla Faustyny Starszej (tabl. 6.131: 2). Awers przedstawia popiersie Faustyny otoczone przez inskrypcję DIVA FAVSTINA. Na rewersie znajduje się natomiast przedstawienie i inskrypcja CERES. Monety te wybijane były w roku 145 n.e.

Druga z monet to srebrny denar Antoninusa Piusa (RIC 3/69A). Odkryty został na obszarze ara L57 jako znalezisko luźne, poza kontekstem archeologicznym (tabl. 6.208: 1). Na awersie przedstawione jest popiersie Antoninusa Piusa oraz napis ANTONINVS AVG PIVS P P, na rewersie widnieje Geniusz Senatu oraz napis GENIO SENATVS. Monety tego typu bite były w latach 140–143 n.e.

Obie monety noszą ślady długiego obiegu. W obu przypadkach awers zachowany jest w lepszym stanie, rewersy są mocniej wytarte, przez co napisy są słabo czytelne. Stan zachowania obu monet związany jest najprawdopodobniej z chronologią pojawienia się denarów na obszarze objętym osadnictwem kultury przeworskiej. Masowy ich napływ nastąpił między czasem panowania Marka Aureliusza a początkiem panowania Septymiusza Sewera (Bursche 2008; Dymowski 2013, s. 114, ryc. 3), podczas kiedy większość śladów odkrytych w Sanoku 59-60 wiązać należy z czasami późniejszymi. Podobnie jak większość innych znalezisk monet rzymskich z dorzecza Sanu także odkrycia ze stanowisk 59-60 stanowią przykład denarów z II wieku n.e. (Bulas, Kotowicz 2019). Podkreślić należy, iż opisywane tutaj znaleziska są pierwszymi odkrytymi podczas metodycznie prowadzonych badań archeologicznych w tym regionie.

Przedmioty żelazne

Na osadzie w Sanoku w trakcie badań zainwentaryzowano 241 fragmentów przedmiotów żelaznych i ich fragmentów. Po zakonserwowaniu przedmiotów w 111 przypadkach udało się określić formy przedmiotów.

Ostroga

W wypełnisku glinianki (ob. 770/59) odkryta została asymetryczna żelazna ostroga z niewielkim bodźcem i dodatkowym haczykowatym zaczepem w centralnej części (tabl. 6.54: 1). Egzemplarz jest częściowo uszkodzony, przez co nie da się jednoznacznie określić form zaczepów na końcach ramion. Najprawdopodobniej jest to jednak ostroga typu J, wyróżnianego przez J. Skowrona (1997, s. 51–52, 112) jako uzupełnienie do klasyfikacji J. Ginalskiego (1991). Ostrogi takie cechuje asymetryczność ramion, niewielki bodziec oraz zróżnicowana forma zaczepów. W większości przypadków ostrogi o podobnej budowie występują na terytoriach kultur gockich i w takim kontekście określone są jako typ III (Kokowski 1993, s. 337; 2001, s. 18–120, tam literatura).

Najbliższe, pod względem terytorialnym, analogie stanowi egzemplarz z grobu z Bud Łańcuckich, pow. łańcucki (Kokowski 2001, s. 117–121) oraz odkryty w Biłgoraju, pow. biłgorajski (Sadowski 2008). Podobne ostrogi odkryte zostały także na stanowiskach kultury przeworskiej w Piaskach, woj. łódzkie (Horbacz, Olędzki 1983) oraz Jakuszowicach (Godłowski 1992, s. 51, ryc. 7:2, 52). Ostrogi typu J datowane są na fazy C2 – C3 (Skowron 1997, s. 51–52, 112; Kokowski 2001, s. 120).

Narzędzia rolnicze

Z osady pochodzą fragmentarycznie zachowane cztery żelazne narzędzia rolnicze: sierpy lub półkoski. Odkryte zostały w obiektach 60/59, 100/59, 606/60 oraz 610/60 (tabl. 6.2: 1; 6.16: 1; 6.142: 3; 6.133: 2). Narzędzia te miały podobne zastosowanie: wskazuje się, że sierpy służyły głównie do ścinania zbóż oraz traw, podczas kiedy półkoski – głównie traw (Rodzińska-Nowak 2012, s. 94–95, tam literatura).

W przypadku narzędzi z obiektów 100/59 oraz 612/60, ze względu na ich stan zachowania, trudno jest rozróżnić, czy stanowią fragmenty półkosków czy sierpów. Bez wątpienia jako sierp określić można natomiast fragmentarycznie zachowany egzemplarz z obiektu 60/59 (tabl. 6.2: 1)). Ma wyraźnie łukowatą, silnie zagiętą formę, z delikatnym profilowaniem przy nasadzie. Zachowana długość nie przekracza 20 cm. Zarówno ten zabytek, jak i dwa wspomniane powyżej, posiadają zachowany na jednym z końców poprzeczny kolec, który służył do osadzenia rękojeści. Najpełniej zachowany jest natomiast egzemplarz z obiektu 606/60 (tabl. 6.142: 3). Jego długość przekracza 35 cm, co pozwala interpretować go jako półkosek lub długi sierp (Rodzińska-Nowak 2012, s. 94). Ostrze posiada niespełna 3 cm szerokości. Rękojeść przedmiotu nie zachowała się.

Żelazne narzędzia rolnicze dość licznie występują na stanowiskach kultury przeworskiej i grupy północnokarpackiej (Rodzińska-Nowak 2012, s. 92–98; Pieta 1991, s. 380, ryc. 3). Ze względu na swoje zastosowanie nie wykazują zmienności w czasie, przez co nie posiadają wartości datujących. Poświadczają natomiast, że ludność zamieszkująca osadę zajmowała się rolnictwem i uprawą zbóż, co wpisuje się w uzyskane rezultaty analiz archeobotanicznych (Moskal-del Hoyo et al. 2024, w tym tomie ).

Noże żelazne

Fragmentarycznie zachowane cztery żelazne noże pochodzą z obiektów 93/60, 643/60, 895/60 i 1517/60 (tabl. 6.108: 5; 6.136: 6; 6.156: 8; 6.183: 13), kolejny jeden stanowi znalezisko luźne z obszaru ara N36 (tabl. 6.100: 5). Wszystkie posiadały proste formy, tylko nóż z obiektu 93/60 posiadał lekko zakrzywione ostrze. Trzy posiadały trzpień obustronnie wyodrębniony (ob. 643/60, 859/60, 1517/60), dwa pozostałe – trzpień wyodrębniony jednostronnie. Żelazne noże są licznie reprezentowane na stanowiskach z okresu rzymskiego, nie posiadają wartości datującej.

Szydła, krzesiwa lub przekłuwacze

Jako szydła, krzesiwa lub przekłuwacze określono sześć przedmiotów żelaznych, które posiadały podłużną, prostą formę. Wystąpiły w obiektach 78/59, 89/59, 100/59, 1139/59, 656/60, 701/60 (tabl. 6.4: 6; 6.14: 3; 6.16: 4; 6.74: 2; 6.144: 2; 6.137: 8). Przypuszczalnie do tej grupy zaliczyć należy także jeden dodatkowy, zachowany w trzech częściach, egzemplarz z obiektu 605/60 (tabl. 6.131: 3-5). Posiadały przekroje kwadratowe i owalne, a w jednym przypadku (ob. 78/59) – trójkątny. Zachowane długości przedmiotów nie przekraczały 10 cm. Przedmioty te odkrywane są najczęściej na cmentarzyskach (Jonakowski 1996; Dąbrowska 1996; 1997) Wszystkie z wymienionych narzędzi żelaznych występują przez cały okres rzymski, nie posiadają wartości datującej.

Okucie wiadra

Z jednej ze studni, oznaczonej jako obiekt 1506/59 pochodzi żelazny uchwyt drewnianego wiadra klepkowego (tabl. 6.48: 4). Nie są one dystynktywne chronologicznie i występują przez cały młodszy i późny okres rzymski aż po fazę D włącznie (Szydłowski 1977, s. 105, 107).

Gwoździe?

Z badań pochodzi 89 nitów lub niewielkich gwoździ żelaznych (policzono te przedmioty, w których zachowała się rozklepana, główka oraz fragment kolca), z których 88 odkryto w obiekcie 79/59 (tabl. 6.7-6.10). Ich mało dekoracyjny charakter, a także nóżki o długości około 3 cm pozwalają sądzić, że nie są to elementy ozdobnych okuć. Kolejny jeden egzemplarz odkryto w obiekcie 605/60 (tabl. 6.131: 9). Wszystkie posiadały owalne, płaskie główki, o zachowanych średnicach około 1,5 cm. Egzemplarze, które posiadały zachowany nieuszkodzony szpic, osiągały długość około 4–4,5 cm.

Okucia szkatułki (?)

Przypuszczalnie jako żelazne okucia skrzynki interpretować należy fragmentarycznie zachowane trzy przedmioty, zbliżone kształtem do nożyc, odkryte w obiekcie 78/59, wspólnie z zestawem gwoździ. Składały się z płaskiej blachy oraz zakończeń w formie lekko zakręconego drutu żelaznego o kolistym przekroju (tabl. 6.6: 3, 4). Na jednym z fragmentów zachował się nit oraz niewielki otwór. Podkreślić jednak należy, że przedmioty te nie odnajdują bezpośrednich analogii, a ich interpretacja może się zmienić wraz z przyrostem bazy źródłowej.

Przypuszczalnie jako okucie skrzynki (element zamka?) interpretować należy także fragment niewielkiej blachy żelaznej z owalnym otworem o średnicy 8 mm, odkrytej w obiekcie 605/60 (tabl. 6.131: 12).

Fragmenty nieokreślonych przedmiotów żelaznych

Pozostałe 48 fragmentów przedmiotów żelaznych ze względu na stan ich zachowania pozostało nieokreślonych. Są to różnego rodzaju fragmenty blachy żelaznej, grudki żelaza, niewielkie fragmenty zagiętych drutów itp. Wystąpiły w obiektach: 3/59, 60/59, 78/59, 80/59, 100/59, 160/59, 770/59, 906/59, 1006/59, 1133/59, 1705/59, 605/60, 656/60, 728/60, 748/60, 887/60, 900/60, 1320/60.

Nieokreślony przedmiot metalowy

W wypełnisku obiektu 605/60 odkryto niewielki fragment profilowanego przedmiotu (tabl. 6.131: 8), który ze względu na stan zachowania uniemożliwia identyfikację. Także surowiec, z którego jest wykonany, jest trudny do określenia bez analiz metaloznawczych.

Przęśliki

Gliniane przęśliki, które wiązać można z okresem rzymskim i wczesną fazą okresu wędrówek ludów, odkryto w obiektach 326/59, 610/60, 882/60 oraz 755/60, a także na powierzchni arów H55, J50 i L58. Pięć z siedmiu rozpoznanych egzemplarzy posiada dwustożkowatą formę z zagłębieniami przy obu biegunach (tabl. 6.133: 3; 6.154: 9; 6.208: 9, 10; 6.210: 6). Jeden z nich jest lekko asymetryczny (tabl. 6.29: 1). Ostatni z przęślików ma formę płasko-kulistą, z zaokrąglonymi załomami, bez zagłębień na biegunach (tabl. 6.208: 13). Egzemplarz z obiektu 610/60 dekorowany jest na całej swojej powierzchni ornamentem paznokciowym (tabl. 6.133: 3), pozostałe są niedekorowane.

Bez względu na formę czy obecność dekoracji, przęśliki nie są zabytkami posiadającymi wartość datującą. Poświadczają natomiast przydomową wytwórczość przędzalniczą na osadzie.

Zabytki kamienne

W trakcie prac zainwentaryzowano 127 fragmentów kamieni, ale jako narzędzia i ich fragmenty zinterpretowano po ponownych analizach tylko 6 z nich: żarna rotacyjne oraz fragmentarycznie zachowaną osełkę.

Żarna rotacyjne

Dobrze reprezentowaną na stanowisku grupą narzędzi kamiennych są żarna rotacyjne. Z osady w Sanoku pochodzi 5 tego typu zabytków, które zachowane były w całości lub fragmentarycznie. Znajdowały się one w obiektach 77/59, 1705/59, 750/60 (ryc. 6.39). W spągowej części obiektu 317/59, poniżej kamiennego bruku, rozpoznano dwa kamienie żarnowe (w tym jeden zachowany fragmentarycznie) tworzące zestaw – leżak z biegunem (ryc. 6.15, 6.39: 2, 3). Wystąpiły zarówno żarna o formie kolistej, jak i czworokątne. Wykonane były w większości ze zlepieńców. Posiadały zbliżone wymiary (por. tabela 6.15). Żarna rotacyjne wykorzystywane były w przetwórstwie zbóż na mąkę i kaszę. Składały się z dwóch elementów: obrotowego kamienia górnego (bieguna) oraz nieruchomego kamienia dolnego (leżaka). Kamienie żarnowe mogły mieć różne kształty i różny sposób mocowania osi. Z reguły kamienie górne posiadały większy otwór, który służył mocowaniu na osi oraz zsypywaniu ziarna, a kamienie dolne, w zależności od sposobu montowania, posiadały otwór mniejszych rozmiarów lub nie posiadały go wcale (por. Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 73; Rodzińska-Nowak 2012, s. 129, 130).

Powierzchnie odkrytych żaren w większości przypadków nie posiadały śladów specjalnego przygotowania, nadających kamieniom większej chropowatości (por. np. kamienie żarnowe z Rytra, Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 143, tabl. XL: b, XLI: a). Tylko kamień żarnowy z obiektu 750/60 posiadał powierzchnię z licznymi punktowymi zagłębieniami oraz szeroką na 1 cm bruzdę, biegnącą przez środek.

Z terenu objętego zasięgiem kultury przeworskiej znanych jest obecnie ponad 180 żaren rotacyjnych, pochodzących z ponad 60 stanowisk tej kultury (por. Rodzińska-Nowak 2012, s. 128–132, 172–178, Zestawienie 5; Mapa nr 5). Datowane są na młodszy okres przedrzymski po fazę D (por. Rodzińska-Nowak 2012, s. 131; Madyda-Legutko, Tunia 1993, s. 73–74, 80–85).

Osełka kamienna

Prawdopodobnie jako osełkę interpretować można fragmentarycznie zachowany przedmiot odkryty w obiekcie 1295/59 (tabl. 6.83: 1). Posiadała czworoboczny przekrój. Nie zaobserwowano śladów po otworach ani bruzd, czyli elementów, które czasami rejestrowane są na tego typu narzędziach (por. Rakowski, Watemborska-Rakowska 2017).

Zabytki szklane

Na osadzie odkryto jeden bardzo drobny fragment bezbarwnego szkła. Został odkryty w wypełnisku obiektu 317/59 (tabl. 6.26: 14). Jest to przetopiona grudka o wymiarach około 13 × 7 × 5 mm.

Polepa konstrukcyjna

Z obiektów archeologicznych wiązanych z osadnictwem z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów zainwentaryzowano 660 fragmentów polepy, w tym polepy konstrukcyjnej, na której zachowały się odciski elementów drewnianych, lub które są częściami zachowanych negatywów obiektów, jak w przypadku polepy z pieca garncarskiego. Zachowane fragmenty miały różną wielkość, choć przeważały fragmenty średnie i małe. Duże fragmenty, określone jako przekraczające 10 × 10 × 6 cm (około 600 cm3), występowały sporadycznie.

Polepa konstrukcyjna wykonana była z gliny schudzonej domieszką organiczno-mineralną, głównie piaskiem i sieczką. Odnotowano także obecność miki, choć występowała ona najprawdopodobniej jako naturalny składnik gliny. Polepa w zdecydowanej większości przepalona była na jednolity kolor pomarańczowy lub pomarańczowo-brunatny (ryc. 40-42). Wyjątkiem jest ta pochodząca z pieca garncarskiego (ryc. 41: 4-6), przepalona na kolor brunatno-siwy.

Na polepie zachowywały się zarówno odciski żerdzi i pali, dające charakterystyczne negatywy o kolistym przekroju różnej średnicy, od około 1,5–2 cm do nawet kilkudziesięciu cm (ryc. 40: 1-7, 9, 10; 41: 3-6; 42: 1-4). Zachowały się także fragmenty z jednej strony płaskie, z odciskami desek, bez odcisków struktury drewna, jak i takich, na których czytelne były słoje drewna w przekroju podłużnym (ryc. 41: 1; 42: 5, 6). Nie odnotowano fragmentów z zachowanymi odciskami plecionki.

Wyróżnia się polepa stanowiąca elementy konstrukcyjne pieca garncarskiego. Jak wspomniano powyżej, fragmenty mają charakterystyczną, brunatno-siwą barwę. Na części zachowała się także zielonkawo-szara warstwa witryfikacji, świadcząca o osiąganiu w piecu wysokich temperatur. Wśród 129 fragmentów różnej wielkości pochodzących z tego obiektu na kilku rozpoznano odciski lub negatywy po drewnianych elementach konstrukcji. Zachowały się także dwa przypuszczalne fragmenty rusztu, z charakterystycznymi otworami, typowymi dla rusztów dwukomorowych pieców garncarskich. Średnice otworów na zachowanych fragmentach wynoszą od około 3 do 5 cm.

Polepa pochodziła z różnych obiektów osadowych, głównie jam gospodarczych, a także w niewielu przypadkach z jam posłupowych. Rozpoznawana była też w wypełniskach glinianek oraz rozległych jam o nieokreślonym przeznaczeniu. W jednym przypadku pobrana polepa pochodzi z paleniska.

Szczególnie dużo fragmentów (151 sztuk), w tym znacznej wielkości, rozpoznano w wypełnisku jamy 300/59 (tabl. 6.22: 1). Pochodziła ona z jednolitej warstwy, będącej prawdopodobnie pozostałością zawaliska glinianej konstrukcji naziemnej. Na polepie z tego obiektu zachował się zróżnicowany zestaw odcisków. Wyróżnia się także fragment glinianej obręczy (?), o U-kształtym przekroju (ryc. 41: 2), o nieokreślonym przeznaczeniu.

Analiza przestrzenna osady

Opisywana osada w Sanoku, stan. 59-60 jest jedną z dwóch osad (obok badanej na stan. 42 przez zespół pod kierunkiem mgr. T. Tokarczyka) z okresu rzymskiego przebadaną na taką skalę w mikroregionie nad górnym Sanem. Fakt ten pozwala przedstawić pewne wnioski dotyczące rozplanowania osady z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów położonej w krajobrazie górskim. Podkreślić należy, że ich układ wynikać musiał przede wszystkim z ukształtowania terenu, liczebności populacji zamieszkującej daną osadę oraz czasu, przez jaki były one użytkowane. Ważnym czynnikiem utrudniającym interpretację jest fakt, że osada nie została przebadana w całości. W trakcie badań uchwycone zostały jedynie wschodnia i zachodnia granica, podczas kiedy granice północna i południowa nie są określone.

Na stanowisku zaobserwować można trzy wyraźne strefy. Tworzą je zgrupowania obiektów słupowych będących reliktami zabudowań o różnych funkcjach, w tym niewielkich spichlerzy i różnej wielkości budowli słupowych. Zwraca uwagę także obecność pozostałości niewielkich konstrukcji, które być może interpretować należy jako pozostałości źle zachowanych obiektów półziemiankowych (Michałowski 2011, s. 87–170). Podkreślić jednak należy, że na całym badanym obszarze nie odkryto żadnego obiektu, który pewnie można interpretować jako taką konstrukcję. Zgodnie z danymi pochodzącymi z analiz osad kultury przeworskiej wydaje się, że obiekty półziemiankowe pełnić mogły różnorodne funkcje magazynowe i mieszkalne (Michałowski 2011, s. 163–170), a w wielu przypadkach służyły jako warsztaty rzemieślnicze (Bulas et al. 2019). W tym kontekście interesujące jest ich współwystępowanie obok większych budynków słupowych, które przypuszczalnie pełniły funkcje domów mieszkalnych. Rejestrowane były w granicach wszystkich zagród. Nie można więc wykluczyć, że konstrukcje te, choć nie ma pewności, czy miały formę półziemianek, pełniły podobne do nich funkcje. Ponadto zabudowie słupowej towarzyszyły występujące obok nich różnego rodzaju obiekty osadowe, takie jak różnego typu jamy, paleniska, piece i glinianki.

Zgrupowania te zostały zinterpretowane jako zagrody tworzące pewne funkcjonalne całości (ryc. 6.9). Pierwsza z nich (zagroda numer I) znajdowała się w zachodniej części osady, zagroda numer II położona była w części centralnej, przy północnej granicy badanego obszaru, ostatnia natomiast (numer III) znajdowała się przy wschodniej granicy stanowiska. Wszystkie zgrupowania odseparowane są od siebie obszarem, na którym na ogół rejestrowano pojedyncze obiekty archeologiczne. Interesujące jest odkrycie pomiędzy zagrodami II i III obiektu 70/60, interpretowanego ostrożnie jako pozostałość ścieżki komunikacyjnej. Podobną zabudowę zagrodową postulowali na przykład badacze osady w Lesku (Barłowska 1984, s. 54), jednak dopiero szerokopłaszczyznowe badania pozwoliły na odsłonięcie takich układów w większej, bardziej czytelnej skali.

Jedna z zagród przebadana została w całości, a dwie pozostałe w znacznym stopniu. Obraz ten wynika z przebiegu granic prowadzonej inwestycji, które nie pozwoliły na pełne przebadanie koncentracji obiektów. Wyraźnie widać, że układ obiektów kontynuuje się poza obszar objęty badaniami wykopaliskowymi. Taka sytuacja zaistniała w przypadku zagrody numer III, gdzie badany obszar ograniczony jest od strony południowej, oraz w przypadku zagrody numer II, zlokalizowanej przy północnej granicy inwestycji. Z tego względu nie jest możliwe przedstawienie pełnych wniosków dotyczących rozplanowania zabudowy poszczególnych zagród, które – jak się wydaje – różniły się między sobą sposobem organizacji przestrzeni. Trudności interpretacyjnych dostarcza także zagęszczenie jam posłupowych, utrudniające próby rekonstrukcji poszczególnych budynków. W związku z tym w wielu przypadkach nie jest – na tym etapie – możliwe określenie na przykład orientacji poszczególnych budynków.

Analiza materiału pozwala sądzić, iż całość osady była użytkowana – przynajmniej w pewnym okresie – równoczasowo, choć nie można wykluczyć także jej stopniowego rozwoju. Ponieważ jednak nie udało się zaobserwować rozłożonej w dłuższym okresie ewolucji w materiale archeologicznym, należy uznać, iż wspomniany rozwój osady nastąpił w relatywnie krótkim okresie lub równocześnie (por. Rozdział: Chronologia osady). Zabytki o charakterze datującym, w tym przede wszystkim z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, wystąpiły we wszystkich badanych częściach osady z tego okresu (ryc. 6.43).

Tylko w przypadku zagrody I, odsłoniętej – jak się wydaje – w całości, można pokusić się o wyciągnięcie pełniejszych wniosków odnośnie do organizacji zabudowy. Budynki tu zlokalizowane układają się liniowo w osi NW-SE i w takiej orientacji, jak się wydaje, wzniesione zostały w większości poszczególne wydzielone budynki. Taka orientacja może być związana z potrzebą zapewnienia jak największego dostępu światła, zwłaszcza iż nie znajduje uzasadnienia w ukształtowaniu terenu. Linia zabudowań przebiega liniowo, pnąc się w górę stoku. W skład zagrody wchodziły zarówno większe, jak i mniejsze konstrukcje słupowe (patrz Rozdział: Konstrukcje słupowe). Na północ od koncentracji opisywanych obiektów zlokalizowany był zespół palenisk czworokątnych (skupisko B, patrz: Paleniska). Drugie zgrupowanie analogicznych obiektów (skupisko A) znajdowało się nieco dalej na północ, między konstrukcjami o numerach 1 i 7. Wydaje się, iż zwłaszcza skupisko B było organicznie związane z zagrodą I, podczas gdy w przypadku zgrupowania A nie można mieć takiej pewności ze względu na bliskość granicy inwestycji i dość dużą odległość od zabudowy naziemnej.

Trudniejsze w interpretacji jest zgrupowanie opisane jako zagroda numer II. Odsłonięto jedynie jej południową część. Nie jest możliwe określenie, jak duża jej część pozostała na terenie nieobjętym badaniami. Wydaje się, że zagroda posiada analogiczny, liniowy układ jak zagroda I. Należy zwrócić uwagę, iż zlokalizowana jest w jednym z najniżej położonych punktów osady, a część z konstrukcji się tutaj znajdujących zlokalizowanych jest w obniżeniu terenu. Na zachód od zgrupowania budynków słupowych znajdowały się zgrupowania palenisk czworokątnych (skupiska C i D). W odległości około 30 metrów, w kierunku zachodnim znajdowały się piece garncarskie (758/59 i 761/59). Między nimi a obszarem z paleniskami czworokątnymi (skupisko D) zlokalizowana była glinianka (ob. 770), która mogła służyć m.in. jako miejsce pozyskiwania gliny do produkcji naczyń ceramicznych.

Być może najciekawsze jest zgrupowanie konstrukcji położone we wschodniej części stanowiska określone jako zagroda III. Na północ od wymienionych obiektów znajdowały się jeszcze konstrukcje, które mogą być zarówno związane z opisywaną zagrodą III, jak i z kolejnym, wychodzącym poza granice inwestycji zgrupowaniem konstrukcji naziemnych (kolejną zagrodą?). Duże nagromadzenie słupów, nie zawsze tworzących czytelne układy, nie pozwala określić na pewno, czy zabudowa zagrody III w całości funkcjonowała w jednym horyzoncie czasowym. Założyć należy, iż w tej przestrzeni mogło w trakcie trwania użytkowania osady dochodzić do rozbudowy bądź przebudowy pewnych elementów składowych, na co wskazuje także przecinanie się niektórych z rekonstruowanych budowli. Wydaje się natomiast, że wyróżnione w tym miejscu konstrukcje koncentrują się wokół pustego placu. Znane są osady z pustym placem otoczonym zabudowaniami (Michałowski 2003, s. 148, tam literatura), pamiętać jednak należy o różnicy między osadą a jej częścią składową – zagrodą. Jako przykład osady z centralnym pustym placem wymienić można interpretowaną w ten sposób przez autorkę opracowania badań osadę w Lesku (Barłowska, 1984, s. 54). W przypadku zagrody III, także w jej pobliżu odkryto paleniska czworokątne (zgrupowanie E). Znajdowały się one na północ od zgrupowania obiektów słupowych. Podobnie jak w przypadku pozostałych dwóch zagród w pobliżu budynków słupowych także odkryto gliniankę.

Na stanowisku odkryto też konstrukcje, które trudno łączyć z opisanymi wyżej zagrodami. Znajdowały się one na północ od zagrody III oraz na zachód od wspomnianej zagrody, przy południowej granicy wykopu, jak również w oddaleniu od zagród.

Studnie (ob. 1505/59 i 1506/59, 2145/59 i 2145A/59 oraz 1397/60) oraz obiekty, które pomimo braku odkrytych konstrukcji drewnianych są w ten sposób interpretowane (700/59, 728/59), położone są w obniżeniu terenu, pomiędzy wzniesieniami, na których założona została osada. Zlokalizowane są pomiędzy zagrodami, znajdując się najbliżej zagrody II. Fakt ten może wskazywać, iż sztuczne ujęcia wody były współdzielone przez mieszkańców wszystkich części osady, a ich lokalizacja wymuszona została warunkami środowiskowymi. Jednocześnie częściowo przebadane obiekty 1155/59 i 1313/59, interpretowane jako domniemane studnie, znajdują się w innej części stanowiska, obok obiektu 1295/59 (roszarni). Ich obecność może sugerować drugie skupisko sztucznych ujęć wody, być może znajdujących się na zapleczu zagrody I.

Studnie o konstrukcji zrębowej mogły funkcjonować około 30 lat (Piotrowska 2015, s. 339). Przy założeniu, że nie funkcjonowały one jednocześnie, można założyć, iż obiekty te były kolejno użytkowane przez dłuższy czas. W pobliżu wymienionych znajdował się obiekt interpretowany jako roszarnia, który wymagał stałego dostępu do wody. Dodać należy, iż przypuszczalna roszarnia mogła być organicznie związana z zagrodą I.

Nie bez znaczenia jest także lokalizacja różnego typu jam w obrębie stanowiska. Temat ten częściowo został omówiony w części poświęconej tego typu obiektom. Duże zgrupowanie jam gospodarczych wystąpiło w odległości około 30 m na zachód od zagrody III. Dominowały tam głębokie jamy U-kształtne, przypuszczalnie o charakterze magazynowym. Zauważyć jednocześnie należy, iż nie odkryto większej ilości głębokich jam w obrębie przestrzeni objętej zabudową naziemną i zostały one założone poza granicami zwartej zabudowy.

Wytwórczość rzemieślniczą na osadzie potwierdza odkrycie pieców: garncarskich oraz obiektów noszących ślady działania wysokiej temperatury o innych formach i przypuszczalnie innym przeznaczeniu. Obiekty do produkcji ceramiki założone były poza granicami zabudowy, na jej zapleczu. Również glinianki położone są poza obszarem gęstej zabudowy. Fakt ten z jednej strony nie dziwi, a z drugiej dowodzi, że pomimo upływu lat zabudowa nie nachodziła w większości przypadków na teren, z którego uprzednio pobierano budulec w postaci gliny. Wyjątkiem może być glinianka położona w S części zagrody III (ob. 1000/60, 1301/60), w obrębie której odkryto sporo jam posłupowych, co także dowodzi, że kształt poszczególnych zagród ulegał zmianom. Jednocześnie obserwuje się wkopywanie innych obiektów w teren, który zapełnił się wtórnie materiałem ziemnym. Jako przykład można podać na przykład paleniska czworokątne (obiekty 794/59 czy 707/60), wkopane w gliniankę położoną na N od zagrody III.

W kontekście analizy przestrzennej osady zwrócić należy uwagę na wspomnianą kategorię obiektów. Jak sygnalizowano, przeznaczenie palenisk czworokątnych pozostaje nieokreślone. Mimo to, często – w sprzeczności z ich niejasną interpretacją – stanowią wyznacznik strefy „gospodarczej”. W Sanoku 59-60 wystąpiły w kilku skupiskach. Zlokalizowane są w pobliżu zagród. W przypadku zagrody I posiadają układ liniowy NW-SE, jak się wydaje wzdłuż zabudowy zagrody. W przypadku zagrody II znajdują się one na W od budynków słupowych. Paleniska, które – jak można przypuszczać – związane są z zagrodą III, położone są na N i NE od niej. Zwrócić należy uwagę na fakt tworzenia przez nie układów, które określić można jako liniowe lub półkoliste (ryc. 6.25). W dwóch przypadkach wydaje się wręcz, że otaczają pewną pustą przestrzeń. Taką obserwację poczynić można w stosunku do palenisk położonych na zachodnim i wschodnim krańcu osady.

Odkrycie obiektów o zróżnicowanym charakterze, związane z różnymi dziedzinami gospodarki czy wytwórczości, pozwala przypuszczać, iż mieszkańcy poszczególnych zagród mogli trudnić się różnymi pracami na użytek mieszkańców osady. Hipotetycznie mieszkańcy zagrody II mogli się zajmować m.in. garncarstwem, podczas gdy obecność roszarni może wskazywać, iż mieszkańcy zagrody I zajmowali się włókiennictwem. Jednocześnie zabytki związane w rolnictwem (żarna rotacyjne, narzędzia rolnicze) odkryto na obszarze zagrody I i III (ryc. 6.44). Podkreślić należy, iż hipoteza ta pomimo przebadania dużego fragmentu osady musi pozostać w sferze domysłów, nie można wykluczyć bowiem, iż poza przebadanym obszarem znajdują się obiekty zmieniające przedstawiony obraz.

Chronologia osady

Chronologia stanowiska opiera się na analizie materiału zabytkowego, w tym zarówno serii ceramiki, jak i pojedynczych, ale dobrze datowanych zabytkach wydzielonych. Otrzymane dane pozwalają stwierdzić, że osada funkcjonowała w okresie pomiędzy początkami fazy C2 (ewentualnie od końca fazy C1b) po fazę D włącznie.

Charakter materiału ceramicznego, zarówno pod kątem technologii produkcji, jak i zasobu form i stylistyki jest jednolity na całym obszarze badanym wykopaliskowo. Zarówno ten fakt, jak i prześledzenie relacji stratygraficznych pomiędzy obiektami pozwala sądzić, że osada była użytkowana równoczasowo lub rozwijała się w sposób stopniowy, a kolejne zagrody zakładano i rozbudowywano w trakcie młodszego i późnego okresu rzymskiego i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów.

Podstawą do określenia początków funkcjonowania osady są cechy materiału ceramicznego. Na stanowisku nie natrafiono na fragmenty ręcznie lepionej ceramiki o tradycjach wczesnorzymskich. Chodzi tu głównie o brak klasycznych w kulturze przeworskiej naczyń o czernionych powierzchniach. Obserwacja ta daje podstawy do stwierdzenia, że osada funkcjonować musiała w okresie, w którym tego typu ceramika nie była już w Kotlinie Sanockiej wykorzystywana. Ponadto na relatywnie późną chronologię stanowiska pośrednio wskazywać może obserwowany w materiale ceramicznym porównywalny procentowy udział ceramiki wykonanej na kole i lepionej w ręce. Zbliżony udział tych dwóch grup technologicznych ceramiki jest cechą obserwowaną na badanych wykopaliskowo stanowiskach w strefie karpackiej z późnego okresu rzymskiego (por. Madyda-Legutko 1996, s. 72; Madyda-Legutko, Tunia 1993).

Wśród ceramiki formowanej na kole garncarskim dla określenia pozycji chronologicznej osady istotne znaczenie ma obecność naczynia dekorowanego ornamentyką stempelkową, a także naczyń poligonalnych. Ceramika stemplowana datowana jest głównie od fazy C1b, choć powszechna produkcja tego typu naczyń przypada na fazę C2 (Gindele, Istvánovits 2011, s. 148–152). Miseczka z rombowatym stempelkiem odkryta w Sanoku znajduje analogie na osadzie produkcyjnej w Beregsuranach, datowanej ramowo na młodszy i późny okres wpływów rzymskich (Soós 2019, s. 380, tam dalsza literatura). Grupę naczyń o brzuścach poligonalnych, reprezentowaną na osadzie w Sanoku 59-60 przez fragmenty dwóch naczyń, przypuszczalnie datować można natomiast w obrębie późnego okresu rzymskiego i fazy D. Także wśród ceramiki lepionej w ręce wystąpiły formy, które typowe są dla wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Wymienić wśród nich należy naczynie wiaderkowate i naczynia workowate o charakterystycznych pionowo ustawionych wylewach.

Wśród metalowych zabytków wydzielonych tylko pojedyncze zabytki dostarczają informacji na temat chronologii stanowiska. Brak jest tu zabytków wydzielonych z fazy C1. Ostroga z obiektu 770/59 reprezentuje typ charakterystyczny dla fazy C2 i C3 (patrz: Podrozdział: Ostroga; tabl. 6.54: 1). Drugim z zabytków, odkrytych na terenie stanowiska, wiązanego jednoznacznie z okresem wędrówek ludów, jest fragment brązowego kotła huńskiego (tabl. 6.208: 2).

Na relatywnie krótki czas funkcjonowania osady, obejmujący maksymalnie ok. 200 lat, wskazuje fakt, że niewiele obiektów osadowych przecinało się wzajemnie. Tylko w pojedynczych przypadkach zaobserwowano taką sytuację. Dotyczy to kilku palenisk, które wkopane były w inne obiekty osadowe (paleniska – obiekty 123/59, 867/59, 1560/59, 635/60, 707/60, 735/60, 1394/60, 1869/60). W przypadku pojedynczych jam osadowych stwierdzić można ich naruszenie przez młodsze obiekty.

Na stanowisku jedynie w pojedynczych przypadkach udało się, na podstawie statystyki wyklejeń, udowodnić jednoczasowość poszczególnych obiektów. Wśród materiału ceramicznego udało się wykleić między sobą naczynia z następujących obiektów: 452/59 – 676/59, 770/59 – 773/59, 989/59 – 1000/59, 1297/59 – 1353/59, 840/60 – 989/60, 1427/60 – 1428/60.

Podsumowanie

Osada z okresu rzymskiego i wczesnej fazy wędrówek ludów w Sanoku na stanowisku 59-60 jest pierwszą na taką skalę przebadaną osadą zarówno na obszarze regionu dorzecza górnego Sanu, jak i w strefie karpackiej z tego okresu. Jednocześnie jest pierwszą przebadaną wykopaliskowo i publikowaną osadą o tak późnej chronologii nad górnym Sanem.

Szerokopłaszczyznowe badania, choć prowadzone w trudnych warunkach terenowych i organizacyjnych, dostarczyły licznych, nowych danych o organizacji przestrzennej. Potwierdziły część dotychczasowych ustaleń dotyczących osad w strefie karpackiej, umożliwiając obserwację i analizę zabudowy zagrodowej, które wcześniej sygnalizowane były na podstawie badań wykopaliskowych o znacznie mniejszym zasięgu ze stan. 1 w Lesku (Barłowska 1984).

Na osadzie odkryto pojedyncze, ale dobrze datowane zabytki wydzielone, które pozwoliły w sposób precyzyjny określić chronologię tego stanowiska. Wśród materiałów znajdują się odkrycia wyjątkowych w skali Polski zabytków, takich jak unikatowy fragment kotła huńskiego, ale też rzadkie odkrycia fragmentów naczyń poligonalnych czy zdobionych ornamentem stempelkowym. Ich obecność potwierdza dalekosiężne kontakty z terenami położonymi na południe od łuku Karpat.

W trakcie prac rozpoznano nieznane do tej pory w tej strefie obiekty osadowe, takie jak studnie, roszarnie(?) oraz rzadkie w tym regionie piece garncarskie i inne. Pozwalają one w pełniejszy sposób poznać życie codzienne populacji mieszkających tu w III – poł. V wieku.

Z osady pobrano także serię próbek i kości, które poddano analizom specjalistycznym. Ich rezultaty uzupełniły wyniki analiz zabytków archeologicznych i poszerzyły – stale powiększającą się – bazę źródłową materiałów z okresu rzymskiego z obszaru dorzecza górnego Sanu.

Dla studiów mikroregionalnych, szczególnie lokalnego garncarstwa, istotne znaczenie ma odkrycie relatywnie dużej – jak na stanowiska w strefie karpackiej – serii ceramiki. Obecność zróżnicowanych form, w tym dających się w znacznym stopniu zrekonstruować, dały podstawy do zaproponowania klasyfikacji występujących tu naczyń. Wstępna analiza pozwala stwierdzić, że wiele form znajduje analogie na okolicznych stanowiskach o starszej pozycji chronologicznej. Podobnie jak w garncarstwie kultury przeworskiej wydaje się więc, że wiele form, szczególnie wykonanych przy użyciu koła garncarskiego, posiada szerokie ramy chronologiczne (por. Rodzińska-Nowak 2010, 2011).

Publikowane materiały stanowią istotny wkład w poszerzenie bazy źródłowej i mogą być punktem odniesienia dla przyszłych badań nad osadnictwem z fazy C i D w regionie dorzecza górnego Sanu.

Literatura

Bader T., Gindele R.
2014 Aşezarea din epoca romană (barbară) de la Culciu Mic- Völgyhát/ La siloz, „Satu Mare – Studii şi comunicări seria arheologie” 30/1, s. 189–216.

Barłowska A.
1984 Osada z późnego okresu wpływów rzymskich w Lesku, woj. Krosno, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1976–1979”, s. 51–101.

Baron J.
2014 Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych, [w:] M. Masojć (red.), Obozowiska, osady, wsie. Wrocław-Widawa 17, Wrocław, s. 235–320.
Biborski M., Zagórska-Telega J.
2009 Rajbrot, Fundstelle 4, powiat Bochnia – ein Gräberfeld der Völkerwanderungszeit, „Acta Archaelogica Carpathica” 42–43, s. 429–440.

Bichir Gh.
1976 The Archaeology and History of the Carpi from the Second to the Fourth Century A.D., Part II, British Archaeological Records, Oxford.
Bednarczyk J.
1998 Życie codzienne w czasach rzymskich, [w:] M. Chłodnicki, L. Krzyżaniak (red.), Gazociąg pełen skarbów archeologicznych. Katalog wystawy zorganizowanej pod patronatem Ministra Kultury i Sztuki Rzeczypospolitej Polskiej Pani Joanny Wnuk-Nazarowej i Sekretarza Generalnego Rady Europy Pana Daniela Tarschysa, Poznań.

Bochnak T., Ocadryga-Tokarczyk E., Tokarczyk T., Půlpánová-Reszczyńska A.
2022 Wstępne wyniki badań wykopaliskowych na osadzie kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich oraz wczesnej fazy okresu wędrówek ludów w Malhowicach, pow. przemyski, stan. 9, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i wpływów rzymskich w Karpatach, Krosno, s. 331–378.

Bohr M.
2015a Osada kultury przeworskiej i ślady działań z okresu I wojny światowej w Nienowicach, stan. 17, pow. jarosławski, woj. podkarpackie, „Raport” 10, Warszawa, s. 187–217.
2015b Piece garncarskie z Ligoty Woźnickiej, pow. lubliniecki i Mściwojowa, pow. jaworski.
Przyczynek do badań nad garncarstwem warsztatowym kultury przeworskiej, „Silesia Antiqua” 50, s. 59–81.

Bulas J.
2019 Late Roman Period and early Migration period in upper San basin, „Acta Archaeologica Carpathica” 54, s. 57–76.

Bulas J., Glinianowicz M., Kotowicz P.N., Kubicka-Marek A., Okońska-Bulas M., Płoskoń G.
2019–2022 Most recent discoveries on Roman period settlement sites in the upper San River basin, „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 11, s. 107–135.

Bulas J., Kasiński M., Juźwińska G.
2019 House or workshop? A case study of two pit-houses at the Iron Age settlement site of Michałowice, Kazimierza Wielka country (Poland), Edynburg, s. 153–156.

Bulas J., Kotowicz P.
2019 New Coin Finds from the Upper San River Basin, „Notae Numismaticae. Zapiski Numizmatyczne” 13, s. 209–224.
2023 Wyniki badań archeologicznych na wielokulturowym stanowisku 22 w Trepczy, pow. sanocki, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 44, s. 169–180.
Bulas J., Link-Lenczowski M., Okońska M.
2016 The Roman Period pottery kiln from Kraków-Górka Narodowa, site no. 6, „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 8, 173–184.
Bulas J., Mazurek M., Okońska M., Poradyło W.
2019 Wielokulturowe stanowisko 59–60 w Sanoku w świetle badań wykopaliskowych z lat 2017–2018, „Raport” 14, s. 55–81.

Bulas J., Okońska-Bulas M.
2024 Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Pakoszówce, stan. 33, [w:] J. Bulas, P. Kotowicz, M. Okońska-Bulas (red.), Ludzie z żelaza – Pakoszówka, stan. 33 – Cmentarzysko kultury przeworskiej, Sanok–Tarnowiec (w druku).

Bursche A. 2008 Function of Roman coins in Barbaricum of Later Antiquity. An anthropological essay, [w:] A. Bursche (red.), Roman coins outside the Empire: Ways and Phases, Contexts and Functions, Collection Moneta, t. 82, Wetteren, s. 395–416.

Byrska-Fudali M., Przybyła M.
2012 Badania ratownicze na stanowisku 2 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś, „Raport” 2007–2008, s. 509–554.

Cabalska M., Madyda-Legutko R., Tunia K.
1990 Wyniki badań stanowiska z epoki brązu, początków epoki żelaza i z późnego okresu rzymskiego w Nowym Sączu-Biegonicach, „Acta Archaeologica Carpathica” 29, s. 162–214.

Dąbrowska T.
1996 Krzesiwa typu skandynawskiego z Kamieńczyka woj. Ostrołęka, [w:] W. Nowakowski (red.), Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 45–49.
1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien (=Monumenta Archaeologica Barbarica 3), Kraków.
2017 Zagadkowe skupiska palenisk na stanowiskach kultury przeworskiej, [w:] J. Andrzejowski, C. Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B. Kontny (red.), Orbis barbarorum: studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, Warszawa–Schleswig, s. 343–351.

Dobrzańska H.
1980 Zagadnienie datowania ceramiki toczonej w kulturze przeworskiej, „Archeologia Polski” 24/1, s. 87–152.
1990a Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie, część I: Materiały, Wrocław.
1990b Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie, część II, Kraków.
2000 Ośrodek produkcji ceramiki „siwej” z okresu rzymskiego w Zofipolu, [w:] J. Rydzewski (red.), 150 lat Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Kraków, s. 37–68.
2008 Zagadnienie dużych ośrodków produkcji ceramiki szarej w środkowoeuropejskim Barbaricum: przypadek Zofipola k. Krakowa, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wrocław, s. 175–203.

Dobrzańska H., Kielski A., Wodnicka K.
2004 Ścieralność ceramiki „siwej” – zjawisko kulturowe czy technologiczne?, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno, s. 679–690.

Dymowski A.
2013 Chronologia napływu denarów rzymskich z I–III wieku na ziemie Polski w świetle
analizy nowego materiału ze znalezisk drobnych, „Wiadomości Numizmatyczne” 62, s. 93–149.

Filip C.C.
2008 Ceramica ştampilată de la Porolissum (=Bibliotheca Musei Napocensis 12), Casa Cărții de Știință, Cluj-Napoca.

Giertlová-Kučerová M., Soják M.
2005 Novšie nálezy severokarpatskej skupiny v povodí rieky Poprad, „Študijné zvesti Archeologického ústavu SAV” 38, s. 113–136.

Ginalski J.
1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, „Przegląd Archeologiczny” 38, s. 53–84.

Gindele R.
2010 Die Entwicklung der kaiserzeitlichen Siedlungen im Barbaricum im nordwestlichen Gebiet Rumäniens, Satu Mare.
2015 Die römerzeitlichen Barbaren Siedlungen von Livada/Ciuperceni – Photovoltaik-Anlage GPSP Solaris und Supuru de Sus – Togul lui Cosmi. Neue Angaben bezüglich der rechteckigen Gruben mit gebrannten Wanden aus dem 2.-5. N. Chr. im oberen Theiss-Becken, „Dacia” 59, s. 83–126.

Gindele R., Istvánovits E.
2011 Die römerzeitlichen Töpferöfen von Csengersima-Petea, Satu Mare.

Godłowski K.
1969 Budownictwo – rozplanowanie i wielkość osad kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, „Wiadomości Archeologiczne” 34/3–4, s. 305–331.
1973 Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, cz. I, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 2, s. 255–382.
1977 Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, cz. II, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 4, s. 7–237.
1992 Jakuszowice, Woiwodschaft Kielce, Gemeinde Kazimierza Wielka, Fundstelle 2, Siedlung der Trzciniec- und Przeworsk Kultur und des Mittelalters, „Recherches Archéologiques de 1990”, s. 36–53.

Henning J.
1977 Entwicklungstendenzen der Keramikproduktion an der mittleren und unteren Donau im 1. Jahrtausend u. Z „Zeitschrift für Archäologie” 11, s. 181–206.

Horbacz T.J., Olędzki M.
1983 Cimetière de la période romaine à Piaski (Pologne Centrale) (= Inventaria Archaeologica 51). Łódź–Warszawa.

Hrubý V.
1967 Sídliště z pozdní doby římské ve Zlechově, „Archeologické rozhledy” 19, s. 643–658.

Istvánovits E., Kulcsár V.
2017 Sarmatians – History and Archaeology of a Forgotten People, Mainz.

Janowski J.
1961 Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych przez pracowników Muzeum w Krośnie w 1961 roku. Badania konserwatorsko-archeologiczne i stacjonarne na osadzie kultury przeworskiej w Krośnie, dzielnica Zawodzie, prowadzonych od 25 sierpnia do 18 września 1961 roku, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1961”, 22–23.

Jonakowski M.
1996 Komplet narzędzi do krzesania ognia w kulturze przeworskiej ze szczególnym uwzględnieniem krzesiw sztabkowatych, [w:] W. Nowakowski (red.), Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 93–104.
Kaczanowski P., Rodzińska-Nowak J.
2013 The Huns on Polish lands: an attempt to summarise, [w:] E. Istvánovits, V. Kulcsár (red.), Proceedings of the international archaeological conference Wandering and Settled Barbarians in the Carpathian Region and Neighboring Areas (1st-5th cent.) New Finds, New Interpretations held in Nyíregyháza and Satu Mare October 11–14 2010, Nyíregyháza, s. 431–450.

Karwowski M., Chmielewski B., Kulikowska D., Pelisiak A.
2013 Białobrzegi, stanowisko 18. Osada z okresu rzymskiego, Rzeszów.

Kazanski M., Legoux R.
1988 Contribution à l'étude des témoignages archéologiques des Goths en Europe orientale à l'époque des Grandes Migrations: la chronologie de la culture de Černjahov récente, „Archéologie médiévale” 18, s. 7–53.

Kłosowicz M., Leszczyński T.
2017 Wyniki badań osady z okresu wpływów rzymskich w Lipnicy Dolnej, stan. 8, pow. jasielski, [w:] J. Gancarski (red.), Stan i potrzeby badań archeologicznych w Karpatach, Krosno, s. 451–519.
2022a Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2017 roku na stanowisku wytwórczości garncarskiej w Lipnicy Dolnej, stan. 8, powiat Jasło, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i wpływów rzymskich w Karpatach, Krosno, s. 243–274.
2022b Piec garncarski z miejscowości Żółków, stan. 4, pow. jasielski, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i wpływów rzymskich w Karpatach, Krosno, s. 275–295.

Kokowski A.
1993 L'art militaire des Goths à ľépoque romaine tardive (d'après les données archéologiques, [w:] M. Kazański, Ch. Vallet (red.) Ľarmée rom aine et les Barbares du IIIe au VIL· siècle, Paris, s. 335–354.
2001 Ramy chronologiczne osadnictwa kultury przeworskiej w południowo-wschodniej Polsce, „Wiadomości Archeologiczne” 54, s. 109–128.

Koperski A.
1974 Odkrycie pieca garncarskiego z okresu rzymskiego na terenie Przemyśla, „Wiadomości Archeologiczne” 39/2, s. 266–267.

Kordecki J., Okoński J.
1999 Mikroregion osadniczy na prawobrzeżu dolnego biegu Raby, [w:] S. Czopek, A. Kokowski A. (red.), Na granicach antycznego świata, Rzeszów, s. 181–254.

Kotigoroško V.
1995 Ţinuturile Tisei superioare în veacurile III i.e.n. – IV e.n. (Perioadele La Tène şi romana), Bukareszt.
2008 Верхнє Потисся в давнину 1000000 років тому Xсторіччя н.е. [= Verkhne Potyssia w czasach starożytnych, 1 000 000 lat temu – X wiek n.e.], Użhorod.

Lamiová-Schmiedlová M., Luštíková M., Tomášová B.
2017 Osady doby rímskej v Ostrovanoch a Medzanoch: Katalog, Nitra.

Lasota A.
2010 Hand-made storage vessels from the Early Roman Period from south-western Lesser Poland, „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 2, s. 79–91.

Liana T.
1970 Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, „Wiadomości Archeologiczne”, 35/4, s. 429–491.

Luštikova L.
2013 Šebastovce-Barca, keramika doby rímskej. Šebastovce-Barca, Keramik der Römerzeit, „Študijné zvesti Archeologického ústavu Slovenskej Akadémie vied” 54, s. 91–110.

Madyda-Legutko R.
1996 Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim, Kraków.
1998 Importy rzymskie w polskich Karpatach, [w:] J. Kolendo (red.), Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski I, Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum – Polska, Warszawa, s. 29–39.
2004 Polskie Karpaty w okresie późnolateńskim i w okresie wpływów rzymskich. Uwagi dotyczące zróżnicowania kulturowego, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno, s. 71–92.
2010 Zróżnicowanie regionalne ceramiki wykonanej na kole garncarskim na przykładzie materiałów zabytkowych pochodzących z polskich Karpat, [w:] H. Machajewski, B. Jurkiewicz (red.), Ceramika rzemieślnicza jako źródło do badań nad zróżnicowaniem garncarstwa kultury przeworskiej, Pułtusk, s. 17–33.
2011 Drehscheibenkeramik aus dem Gebiet polnischen Karpaten. Zur regionalen Differenzierung, [w:] J. Bemmmann, M. Hegewisch, M. Meyer, M. Schmauder (red.), Drehscheibentöpferei Im Barbaricum: Technologietransfer Und Professionalisierung Eines Handwerks Am Rande Des Römischen Imperiums ; Akten Der Internationalen Tagung in Bonn Vom 11. Bis 14. Juni 2009, Bonn, s. 295–306.

Madyda-Legutko R., Pohorska-Kleja E.
2001 Die Beziehungen zwischen dem oberen Sangebiet (östlichen Teil der polnischen Karpaten) und den südlichen Gebieten in der Zeit vom 1. bis zum 5. Jh. n. Chr., [w:] E. Istvánovits, V. Kulcsár (red.), International connections of Barbarians of the Carpathian Basin in the 1st-5th centuries A.D.: proceedings of the international conference held in 1999 in Aszód and Nyŕegyháza, (=Múzeumi füzetek 51), Aszód-Nyíregyháza, s. 299–310.

Madyda-Legutko R., Pohorska-Kleja E., Rodzińska-Nowak J.
2004 Warsztat garncarski z Sanoka, stan. 54, na tle materiałów ceramicznych z terenu górnego dorzecza Sanu, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno, s. 691–709.
2008 Ceramika z warsztatu garncarskiego z Sanoka, stan. 54 na tle materiałów ceramicznych z terenu dorzecza górnego Sanu. Próba interpretacji, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wrocław, s. 9–23.
2009 Pakoszówka, Gde. und Kr. Sanok, Woiw. Podkarpackie, Fst. 1 (Siedlung aus der Römischen Kaiserzeit), „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 1, s. 311–320.

Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J.
2009 Sytuacja kulturowa dorzecza górnego Sanu w okresie rzymskim w świetle najnowszych badań, „Rocznik Przemyski. Archeologia” 45/2, s. 41–55.
2010 Die kulturelle Situation im oberen Sangebiet in der römischen Kaiserzeit im Lichte der neuesten Forschungen, „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 2, s. 65–77.
2017 Stan i potrzeby badań nad osadnictwem okresu rzymskiego w górnym biegu Sanu, [w:] J. Gancarski (red.), Stan i potrzeby badań archeologicznych w Karpatach, Krosno, s. 429–450.
2019a Die kulturelle Situation zur römischen Kaiserzeit im Gebiet des oberen San. Einführung in die Konferenz:„Movement and stabilization. Przeworsk culture in the Upper Tisa River basin in the Roman Period”, „Acta Archaeologica Carpathica” 54, s. 9–24.
2019b New Data on the Migration of Vandalic Groups in the Direction of Dacia, [w:] A. Cieśliński, B. Kontny (red.), Interacting Barbarians Contacts, Exchange and Migrations in the First Millennium AD, (=Neue Studien zur Sachsenforschung 9), s 247–257.

Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Zagorska-Telega J.
2013 New data concerning the cultural situation in the basin of the Upper San River during the Roman Period, [w:] E. Istvanovits, V. Kulcsar (red.), Proceedings of the international archaeological conference Wandering and Settled Barbarians in the Carpathian Region and Neighboring Areas (1st-5th cent.) New Finds, New Interpretations held in Nyíregyháza and Satu Mare October 11–14 2010, Nyiregyhaza, s. 409–422.

Madyda-Legutko R., Smajek I.
2010 Eine Siedlung der römischen Kaiserzeit in Pakoszówka, Gde. Sanok, Woiw. podkarpackie, FSt. 1, im Lichte der von 2007 bis 2008 durchgeführten Ausgrabungen, „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 2, s. 277–289.

Madyda-Legutko R., Tunia K.
1978 Wyniki badań stanowisk okresu rzymskiego w Moszczenicy Wyżnej, woj. Nowy Sącz, „Acta Archaeologica Carpathica” 18, s. 113–149.
1993 Rytro. Karpacka osada z okresu wędrówek ludów, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne” 57, Kraków.
2008 Late Roman and Early Migration Period in Polish Beskid Mts., Carpathians. Settlement aspekt, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski (red.), The Turbulent Epoch. New Materials from the Late Roman period and the Migration Period, I, Lublin, s. 227–248.
2020 Decline of antiquity and the beginning of a new era in the Polish Carpathians, „Študijné Zvesti Archeologického Ústavu Slovenskej Akadémie” 67 (2), s. 285–309.
2022a Results of excavation at the Roman Period site in Podegrodzie, Nowy Sącz district, „Acta Archaeologica Carpathica” 57, s. 89–114.
2022b Ziarnko do ziarnka i zbierze się miarka: z zagadnień gospodarki późnego okresu rzymskiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w polskich Karpatach, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i wpływów rzymskich w Karpatach, Krosno, s. 379–427.
Machajewski H., Pietrzak R.
2008 Ze studiów nad ceramiką naczyniową kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów w Wielkopolsce, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wrocław, s. 225–265.
Magomedov B.V.
1973 Do vivčennja černiahivs'kogo gončarnogo posudu, „Archeologija” 12, s. 80–87.

Marchelak I.
2010 Materiały z osady z wczesnego okresu wędrówek ludów w Bizorędzie, stanowisko 12, gm. Sobków, woj. świętokrzyskie, [w:] H. Machajewski, B. Jurkiewicz (red.), Ceramika rzemieślnicza jako źródło do badań nad zróżnicowaniem garncarstwa kultury przeworskiej, Pułtusk, s. 101–161.

Masek Z.
2017 A fresh look at Hunnic cauldrons in the light of a new find from Hungary, „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae” 68, s. 75–136.

Michałowski A.
2003 Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich, Poznań.
2011 Budownictwo kultury przeworskiej, Poznań.

Muzolf B., Muzolf P.
2015 Bieniądzice, stan. 5, gm. Wieluń, woj. łódzkie – największe „pole paleniskowe” kultury przeworskiej w Polsce. Zagadnienia funkcji i chronologii, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Barbari Superiores et Inferiores. Archeologia Barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum, Łódź–Wieluń, s. 409–432.

Muzyczuk A., Pohorska-Kleja E.
1994 Wyniki badań wykopaliskowych w Hłomczy, gm. Sanok, woj. krośnieńskie w latach 1981–1985, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1993”, s. 55–154.

Niebylski J.M., Dobrzańska H., Szczepanek A., Krzewińska M., Gan P., Barszcz M., Rodríguez-Varela R., Pochon Z., Lityńska-Zając M., Makowicz-Poliszot D., Pankowska A., Rauba-Bukowska A., Wasilewski M., Kozerska M., Urbaniak A., Włodarczak P., Popowić D., Baca M., Götherström A.
2024 Unveiling Hunnic legacy: Decoding elite presence in Poland through a unique child’s burial with modified cranium, „Journal of Archaeological Science: Reports” 56, Artykuł 104563.

Nierychlewska A., Tyszler L.
2009 Badania w Witowie na stanowisku 14-15, gm. Piątek, pow. Łęczyca, woj. łódzkie, na trasie autostrady A1 (st. A1 72-73): zarys problematyki badań, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 44, s. 103–124.
Nowakowski A., Waluś A.
1986 Studnie kultury przeworskiej z ziem Polski, „Światowit” 36, s. 43–64.
Okońska M.
2018 The case-study of the so-called “pottery depot” from Bessów, site 3, commune Bochnia, Małopolska Province. Archaeological material and re-interpretation of the function, „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 9, s. 347–377.

Okońska-Bulas M., Bulas J.
2022 Osada z okresu wpływów rzymskich na stanowisku Jabłonica Ruska 1, [w:] M. Mazurek, A. Sznajdrowska-Pondel (red.), Jabłonica Ruska 1 – wielokulturowe stanowisko w dorzeczu górnego Sanu, Rzeszów, s. 108–188.

Okońska-Bulas M., Bulas J., Mazurek M., Garbacz-Klempka A., Perek-Nowak M.
2020 A newly discovered fragment of a Hunnic cauldron from site 59–60, Sanok, Poland, „Acta Archaeologica Carpathica” 55, s. 235–254.

Okońska M., Daszkiewicz M., Bobryk E.
2019 Ceramic technology used in the production of easily abradable pottery (Pakoszówka-Bessów type) from Bessów site 3 in the light of archaeometric analysis, „Acta Archaeologica Carpathica” 53, s. 97–128.

Okońska-Bulas M., Bulas J., Przybyła M.M.
2019–2022 Roman Period pottery kilns from site 13, Strzelce Małe, Bochnia commune, Lesser Poland province. Latest research results from a Przeworsk culture site, „Recherches Archéologiques. Nouvelle Series” 11, s. 85–106.
Okońska-Bulas M., Mikołajska A.
2022 Wheel-made pottery of the Przeworsk culture in the light of digital radiography examinations. Preliminary study of vessels from the microregion to the east of the lower Raba River, „Acta Archaeologica Carpathica” 57, s. 115–142.

Okoński J.
1999–2000 Osada na stanowisku 3 w Bessowie, gm. Bochnia, na tle nadłabskiego mikroregionu osadniczego, „Acta Archaeologica Carpathica” 35, s. 113–197.

Okoński J., Szpunar A., Szpunar B.
2000 Wyniki nadzoru archeologicznego na stanowisku 3 w Bessowie, gm. Bochnia, woj. małopolskie, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 21, s. 249–270.

Pazda S.
1966 Ceramika siwa na Dolnym Śląsku w świetle ostatnich odkryć, „Silesia Antiqua” 8, s. 75–103.
1980 Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku (=Prace Archeologiczne 10), Wrocław.
Pęcherek D.H.
2018 Osada z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów w Ujeździe st. 1, gm. Brzyska. Maszynopis pracy magisterskiej, Archiwum UJ.
Pieta K.
1991 The North Carpatians at the beginning of the Migration Period, „Antiquity” 65, s. 376–387.
Pietrzak S.
2010 Zastosowanie i technologie wytwarzania dziegciu przez społeczeństwa międzyrzecza Dniepru i Łaby od VI do II tysiąclecia BC, Poznań.

Piotrowska M.
2015 Studnia koło rzeki czyli o zasadności budowy i funkcji sztucznych ujęć wody w przestrzeni osad kultury przeworskiej. Szkic do problemu, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar (red.) Barbari superiores et inferiores. Archeologia Barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum, Łódź–Wieluń, s. 329–342.
2016 Osadnictwo z okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wczesnego okresu wędrówek ludów. Perspektywa źródeł nieruchomych, [w:] S. Rzepecki (red.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Budzew. Strefy A1 i A2, Łódź, s. 47–140.

Podgórska-Czopek J.
1999 Wstępne opracowanie wyników badań osady kultury przeworskiej w Otałęży, woj. Rzeszów (stanowisko 1), [w:] S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego świata, Rzeszów, s. 125–140.

Pohorska-Kleja E.
1978 Późnorzymska osada w Ujeździe, woj. Krosno. Badania w 1975 r., „Acta Archaeologica Carpathica” 18, s. 247–260.

Poradyło W.
1999 Osada kultury przeworskiej w Nehrybce, [w:] S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Rzeszów, s. 217–227.

2013 Kultura przeworska [w:] Opracowanie ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku 28 (A4/9) w Rozborzu gm. Przeworsk, tom II, maszynopis w archiwum FROA.
2014 Kultura przeworska, [w:] W. Poradyło, D. Bobak, W. Pasterkiewicz, M. Połtowicz-Bobak (red.), Wielokulturowe stanowisko nr 5 w Palikówce, Rzeszów, s. 72–305.

Rakowski T., Watemborska-Rakowska K.
2017 Gniew jest osłą męstwa. Uwagi o osełkach z okresu wpływów rzymskich na podstawie znalezisk z cmentarzyska kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu, [w:] J. Andrzejowski, C. Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B. Kontny (red.), Orbis barbarorum: studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, Warszawa–Schleswig, s. 507–536.

Roczkalski B., Włodarczak P.
2011 Badania wykopaliskowe przeprowadzone w latach 2005–2006 na stanowisku 4 w Łysokaniach oraz na stanowisku 33 w Brzeziu, „Raport 2005–2006”, s. 359–369.

Rodak J.
2018 Osada z młodszego odcinka wczesnego okresu wpływów rzymskich i początków młodszego okresu rzymskiego na stan. 9 i 10 w Stanisławicach, gm. Bochnia, [w:] J. Rodak (red.), Stanisławice, stan. 9 i 10, pow. Bocheński. Osady z okresu wpływów rzymskich i czasów nowożytnych, Kraków.

Rodzińska-Nowak J.
2005 Ceramika jako źródło do studiów nad przemianami kulturowymi i osadniczymi u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków, s. 267–280.
2006 Jakuszowice, stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, Kraków.
2010 Uwagi o chronologii ceramiki wykonanej na kole garncarskim w kulturze przeworskiej w świetle analizy materiałów zabytkowych z osady w Jakuszowicach, woj. świętokrzyskie, i cmentarzyska w Opatowie, woj. śląskie, [w:] H. Machajewski, B. Jurkiewicz (red.), Ceramika rzemieślnicza jako źródło do badań nad zróżnicowaniem garncarstwa kultury przeworskiej, Pułtusk, s. 71–86.
2011 Zur Chronologie der Drehscheibenkeramik in der Przeworsk-Kultur im Lichte der jüngsten Forschungsergebnisse, [w:] J. Bemmann, M. Hegewisch, M. Meyer, M. Schmauder (red.), Drehscheibentöpferei im Barbaricum: Technologietransfer und Professionalisierung eines Handwerks am Rande des Römischen Imperiums, Bonn, s. 285–294.

2012 Gospodarka żywnościowa ludności kultury przeworskiej, Kraków.
2018 Some remarks on the genesis of wheel-made pottery in the Przeworsk Culture, [w:] M.L. Nagy, K.L. Szőlősi (red.), To make a fairy’s whistle from a briar rose. Studies presented to Eszter Istvánovits on her sixtieth birthday, Nyiregyhaza, s. 313–323.

Rusu-Bolindeț V.
2011 Pottery Workshops From Roman Dacia, [w:] J. Bemmmann, M. Hegewisch, M. Meyer, M. Schmauder(red.) Drehscheibentöpferei Im Barbaricum: Technologietransfer Und Professionalisierung Eines Handwerks Am Rande Des Römischen Imperiums; Akten Der Internationalen Tagung in Bonn Vom 11. Bis 14. Juni 2009, Bonn, s. 91–115.

Sadowski S.
2008 Żelazna ostroga z młodszego okresu rzymskiego z okolic Biłgoraja, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” 10, s. 253–255.

Schuster J.
2012 Długie domy na późnorzymskiej osadzie w Konarzewie koło Poznania. Przyczynek do badań nad budownictwem kultury przeworskiej w okresie rzymskim, [w:] A. Janiszewska (red.), Z najdawniejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy naukowej, 427–460.
2020 Dom to nie tylko dach i cztery ściany… O budownictwie w późnej starożytności w Europie Północnej i Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich, „Wiadomości Archeologiczne” 71, s. 3–159.

Siciński W.
2008 Zespół urządzeń do wstępnej obróbki lnu z osady kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego w Kolonii Orenice na stan. 3, pow. Łęczyca, [w:] A. Buko, W. Duczko (red.), Przez granice czasu. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu, Pułtusk, s. 79–87.

Siciński W., Stasiak W.
2004 Sprawozdanie z badań archeologicznych w miejscowości Kolonia Orenice, stan. 2 – 4, gm. Piątek, woj. łódzkie (nr 57-59 na mapie zbiorczej) w 2002 roku, „Raport 2001–2002”, (=Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), Seria B: Materiały Archeologiczne. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2001–2002), Warszawa, s. 95–106.

Skowron J.
1997 Cmentarzysko kultury przeworskiej z późnego okresu wpływów rzymskich w miejscowości Piaski, gm. Kleszczów, woj. piotrkowskie - st. 1, „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza” 2, s. 11–154.
2014 Osada w działaniu: osady ludności kultury przeworskiej w Polsce Środkowej od młodszego okresu przedrzymskiego do okresu wędrówek ludów, Poznań.

Soós E.
2019 Wheel-thrown stamped ware from settlements of the Przeworsk culture in the territory of Hungary. A re-evaluation of the “Bereg culture”, [w:] K. Kot-Legieć, A. Michałowski, M. Olędzki, M. Piotrowska (red.), Kultura przeworska. Procesy przemian i kontakty zewnętrzne, Łódź, s. 377–404.

Stasiak-Cyran M.
2016 Charakterystyka osady w Nieszawie Kolonii w świetle analizy źródeł archeologicznych i badań interdyscyplinarnych, [w:] M. Stasiak-Cyran (red.), Nieszawa Kolonia, stanowisko 5, powiat Opole Lubelskie. Interdyscyplinarna monografia osada z okresu rzymskiego, Lublin, s. 10–96.

Stobierska E., Wyszomirski P.
2008 Badania ceramiczne i mineralogiczne ceramiki z Sanoka i Pakoszówki, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wrocław, s. 25–35.

Szpunar A., Okoński J.
2004 Tarnowiec, gm. Tarnów, woj., małopolskie. Osada z okresu rzymskiego, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno, s. 471–542.

Szydłowski J.
1974 Trzy cmentarzyska typu dobrodzieńskiego, „Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia” 11, Bytom, s. 1–161.
1977 Zur Frage der fremden Komponenten in der Dobrodzień-Gruppe, „Przegląd Archeologiczny” 25, s. 97–134.
1984 Naczynia drewniane w późnej starożytności na ziemiach polskich, Katowice.

Tomczak E.
1993 Materiały z osady z późnego okresu rzymskiego w Mysłowicach-Imielnie, woj. Katowice, stanowisko 16, [w:] E. Szydłowska (red.), Osada produkcyjna kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego w Mysłowicach-Imielnie, woj. Katowice, „Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia” 13, Bytom, s. 7–132.

Tunia K.
1989 Umweltbedingtheiten der Agrar- und Viehzucht-Wirtschaft auf der gebirgigen Gebieten in der Urgeschichte. Casus der westkarpathischen spätkaiserzeitlichen Besiedlung, „Acta Archaeologica Carpathica” 28, s. 119–144.
2004 Środowiskowe uwarunkowania gospodarki rolniczo-hodowlanej na terenach górskich w czasach prahistorycznych. Casus zachodniokarpackiego osadnictwa późnorzymskiego, [w:] J. Gancarski (red.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno, s. 329–356.

Wielowiejski J.
1973 Okres późnolateński i rzymski w Polsce południowo-wschodniej, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 1968–1969”, s. 33–45.

Wilk M.
2005 Późnorzymskie naczynia zasobowe (w typie Krausengefässe) na obszarze południowo-wschodniej Polski, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 26, s. 305–372.

Vakulenko L.V.
2010 українські карпати в пізньоримський час (етнокультурні та соціально-економічні процеси) [=Ukrayinsʹki karpaty v piznʹorymsʹkyy chas (etnokulʹturni ta sotsialʹno-ekonomichni protsesy)], Kijów.

Zeman T.
2006 Sídliště z pozdní doby římské ve Zlechově. Stav zpracování, východiska a cíle projektu, [w:] E. Droberjar, M. Lutovský (red.), Archeologie barbarů 2005, Kounice, s. 451–469.

Żychliński D.
2010 Roszarnia lnu ze stanowiska 21 w Daniszewie, pow. Koło, woj. wielkopolskie jako przyczynek do poznania gospodarki ludności kultury, [w:] J. Beljak, G. Březinová, V. Varsik (red.), Archeólogia Barbarov 2009. Hospodárstvo Germánov. Sídliskové e ekonomické štruktúry od neskorej doby laténskej po včasný stredovek, Nitra, s. 537–543.

<<< Poprzedni

Spis treści

Następny >>>