Analiza archeobotaniczna prób ze stanowisk 59-60 w Sanoku

Do badań archeobotanicznych przekazano próby pobrane z siedmiu obiektów odkrytych na stanowisku Sanok 59-60. Obiekty te reprezentują różne okresy chronologiczne – okres lateński (727/60), okres wpływów rzymskich (OWR) i wczesną fazę wędrówek ludów (88/59, 94/59, 513/59, 556/59, 635/60 oraz 1295/59) – oraz zróżnicowane typy obiektów archeologicznych, w tym jamy, piec, palenisko i obiekt interpretowany wstępnie jako roszarnia (tabele 8.1-8.2).

Materiały i metody

Proces szlamowania i opracowania próbek przeprowadzono w pracowni Grupy Paleobotaniki i Paleośrodowiska Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN w Krakowie (IB PAN). Flotacja próbek odbywała się przy użyciu sit o średnicy oczek Ø = 0,5 mm i 1 mm. Objętość prób wynosiła od 300 do 1200 ml. Po wysuszeniu materiał poddano analizie pod stereoskopowym mikroskopem, selekcjonując nasiona, owoce oraz fragmenty węgla drzewnego odpowiednie do identyfikacji taksonomicznej. W jednej próbie (556/59) nie stwierdzono obecności szczątków roślinnych. Zbadano zwęglone szczątki roślinne ze wszystkich analizowanych obiektów, poza obiektem 1295/59. Niespalony materiał botaniczny zwykle nie zachowuje się na tzw. stanowiskach suchych, co rodzi ryzyko, że ewentualne roślinne pozostałości nie odpowiadają chronologii obiektów i stanowią współczesne zanieczyszczenie (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005; Moskal-del Hoyo 2021). W obiekcie 1295/59 dokonano jednak oznaczeń także niespalonego materiału roślinnego, co było możliwe dzięki wyjątkowym warunkom zachowania. W tym obiekcie odkryto cylindryczny kosz o pionowych ścianach i średnicy około 1 metra, wykonany z plecionki (Okońska-Bulas; Bulas 2024, w tym tomie).

Szczątki roślinne, takie jak nasiona i owoce, identyfikowano na podstawie cech morfologicznych widocznych pod mikroskopem stereoskopowym przy powiększeniach 10× i 16×. Proces oznaczania nasion i owoców opierał się na porównaniu z kluczami, atlasami oraz innymi publikacjami (m.in. Kulpa 1974; Rutkowski 1998; Cappers et al. 2012), a także z wykorzystaniem zbioru porównawczego współczesnych diaspor, przechowywanego w Narodowej Kolekcji Bioróżnorodności IB PAN. Do analizy wykorzystano również kolekcje kopalnych flor z zasobów Muzeum Paleobotanicznego IB PAN.

Oznaczanie drewna i fragmentów węgli drzewnych odbywało się poprzez obserwację cech diagnostycznych w trzech przekrojach anatomicznych: poprzecznym, promieniowym podłużnym oraz stycznym podłużnym. Analizę węgli drzewnych przeprowadzono za pomocą mikroskopu metalograficznego, wykonując świeże przekroje anatomiczne próbek i stosując powiększenia od 100 do 500×. Natomiast analizę drewna przeprowadzono na preparatach, które obserwowano pod mikroskopem na świetle przechodzącym. Wyniki porównywano z atlasami anatomicznymi (Schweingruber 1990, 2021) oraz okazami z kolekcji porównawczej Grupy Paleobotaniki i Paleośrodowiska IB PAN. Na możliwość dokładnego oznaczenia taksonomicznego (do poziomu gatunku, rodzaju lub rodziny) wpływały wielkość fragmentów węgli, ich stan zachowania oraz cechy anatomiczne. Na obszarze Europy drewno zazwyczaj oznacza się do poziomu rodzaju, przy czym przypisanie konkretnego gatunku jest możliwe, gdy dany rodzaj reprezentowany jest w lokalnej florze przez jeden gatunek (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005; Moskal-del Hoyo 2021). Mikrofotografie wykonano w Laboratorium Mikroskopii Skaningowej z Emisją Polową i Mikroanalizy w Instytucie Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (Hitachi S-4700).

Wyniki badań

Zwęglone szczątki roślinne znaleziono jedynie w obiektach 727/60 i 1295/59, natomiast w pozostałych obiektach nie odnotowano materiału karpologicznego. W obiekcie 727/60 zanotowano dwa okazy: fragment ości ostnicy (Stipa sp.) i nasiono o bardzo małych rozmiarach, które ze względu na zły stan zachowania nie zostało oznaczone (ryc. 8.1). W obiekcie 1295/59 odkryto różnorodny pod względem taksonomicznym zbiór owoców, nasion i części wegetatywnych (ryc. 8.2 i 8.3).

Makroskopowe szczątki roślinne z obiektu kultury lateńskiej 727/60: 1.  Stipa sp. – ość, 2. Nieoznaczone nasiono. Skala: 1. 500 µm, 2. 250 µm. Zdjęcia: Krzysztof Stachowicz

W materiale pochodzącym z obiektu 1295/59 odkryto 195 okazów (tabela 8.1). Pozostałości roślinne zachowały się w formie niespalonej, spalonej oraz zmineralizowanej. W przypadku części materiału, na podstawie obserwacji makroskopowej, trudno jednoznacznie określić, czy mamy do czynienia z formą spaloną czy niespaloną. Wyróżniono resztki roślinne oznaczone do poziomu 27 gatunków, 6 rodzajów i 8 rodzin, takie jak: jodła pospolita (Abies alba, ryc. 8.2: 5), kurzyślad polny (Anagallis arvensis), komosa w typie białej (Chenopodium typ album), leszczyna pospolita (Corylus avellana, ryc. 8.2: 6), ponikło błotne (Eleocharis palustris), rdestówka powojowata (Fallopia convolvulus), poziewnik w typie szorstki (Galeopsis typ tetrahit), dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum), len przeczyszczający (Linum catharticum, ryc. 8.2: 1), kocimiętka właściwa (Nepeta cataria, ryc. 8.2: 4), ożędka groniasta (Neslia paniculata), rdest ptasi (Polygonum aviculare), rdest plamisty (Polygonum persicaria), pięciornik gęsi (Potentilla anserina, ryc. 8.2: 3), głowienka pospolita (Prunella vulgaris, ryc. 8.3: 6), szczaw prawdopodobnie polny (Rumex cf. acetosella), szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius), bez czarny (Sambucus nigra), włośnica zielona lub okółkowa (Setaria viridis vel verticillata), psianka czarna (Solanum nigrum), jeżogłówka prawdopodobnie pojedyncza (Sparganium cf. emersum), sporek polny (Spergula arvensis), gwiazdnica trawiasta (Stellaria graminea), tobołki polne (Thlaspi arvense, ryc. 8.3: 5), koniczyna łąkowa (Trifolium pratense), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica, ryc. 8.3: 1), werbena pospolita (Verbena officinalis, ryc. 8.3: 4), prawdopodobnie olsza (cf. Alnus sp.), turzyca (Carex sp., ryc. 8.2: 2), chaber (Centaurea sp.), jeżyna (Rubus sp., ryc. 8.3: 2), szczaw (Rumex sp.), fiołek (Viola sp.). Zanotowano nieokreślone pozostałości zbóż (Cerealia indet.), a także okazy z rodzin astrowatych (Asteraceae), goździkowatych (Caryophyllaceae), ciborowatych (Cyperaceae), jasnotowatych (Lamiaceae), ślazowatych (Malvaceae, ryc. 8.3: 3), wiechlinowatych (Poaceae), rdestowatych (Polygonaceae) oraz psiankowatych (Solanaceae). Wystąpiły pojedyncze pąki oraz inne okazy, które ze względu na brak widocznych cech diagnostycznych nie zostały nieoznaczone.

Sanok 59/60. Wybrane szczątki roślinne pochodzące z obiektu 1295/59. 1. Linum catharticum – nasiono, 2. Carex sp. – owoc, 3. Potentilla anserina – owoc, 4. Nepeta cataria – owoc, 5. Abies alba – igła, 6. Corylus avellana – łupina orzecha. Zdjęcia: K. Stachowicz

Drewniane szczątki z obiektu 1295/59, pomimo dobrze zachowanych cech makroskopowych i morfologicznych (jak struktura gałęzi), wykazują bardzo słaby stan zachowania struktury anatomicznej drewna. Znaczna część drewna jest silnie zmineralizowana. Tylko w kilku przypadkach fragmenty plecionki umożliwiały obserwację szczegółów anatomicznych, które zidentyfikowano jako należące do rodzaju wierzba lub topola (Salix sp. vel Populus sp.) (ryc. 8.4). Oba te rodzaje drewna mają bardzo zbliżone cechy anatomiczne, takie jak m.in. drewno rozpierzchło-naczyniowe, jednorzędowe promienie oraz proste perforacje w naczyniach. Różnią się one głównie budową promieni redzeniowych, które są homogeniczne u topoli i heterogeniczne u wierzby (Schweingruber 1990, 2021). Dodatkowo występowanie drewna gałęziowego uniemożliwia jednoznaczną identyfikację rodzaju, ponieważ drewno juwenilne często wykazuje nieregularną budowę i nie zawiera wszystkich w pełni rozwiniętych cech typowych dla danego rodzaju (Schweingruber et al. 2006). Warto również zauważyć, że u topoli w pierwszych przyrostach rocznych mogą występować promienie heterogeniczne, charakterystyczne dla wierzby (Gale, Cutter 2000), co nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, czy mamy do czynienia z topolą lub wierzbą. Kilka fragmentów palików nie można było oznaczyć, natomiast dwa kolejne wykonane zostały z drewna buka zwyczajnego Fagus sylvatica i jeden z drewna jodły pospolitej Abies alba. Drewno jodłowe posłużyło także do przygotowania deski, która została znaleziona jako część konstrukcji obiektu.

Wybrane szczątki roślinne pochodzące z obiektu 1295/59. 1. Urtica dioica – owoce, 2. Rubus sp. – nasiona, 3. Malvaceae – nasiona, 4. Verbena officinalis – owoce, 5. Thlaspi arvense – nasiona, 6. Prunella vulgaris – owoce. Zdjęcia: K. Stachowicz

W zespołach węgli drzewnych zaobserwowano większą różnorodność taksonomiczną. W obiekcie kultury lateńskiej (727/60) natrafiono na okazy należące do buka zwyczajnego Fagus sylvatica (ryc. 8.5: 2) i olszy Alnus sp. (ryc. 8.5: 1) (tabela 8.2). Oznaczono tylko 60 fragmentów, bo oba wyróżnione taksony pojawiły się w grupie pierwszych 9 analizowanych fragmentów, a przy kolejnych analizach nie wzrosła lista taksonomiczna.

W obiektach datowanych na okres wpływów rzymskich, wśród węgli drzewnych znalezionych na stanowiskach nr 59-60 w Sanoku, zidentyfikowano łącznie osiem taksonów drzew i krzewów liściastych (minimalna liczba taksonów, z pominięciem taksonów określonych do poziomu rodziny lub klasyfikowanych jedynie jako liściaste). Cztery z nich oznaczono do poziomu gatunku: grab pospolity (Carpinus betulus, ryc. 8.5: 4), dereń świdwa (Cornus sanguinea), leszczyna pospolita (Corylus avellana) (ryc. 8.5: 3) oraz buk zwyczajny (Fagus sylvatica). Trzy taksony określono do poziomu rodzaju: klon (Acer sp.), bez (Sambucus sp.) i wiąz (Ulmus sp.), a jeden do poziomu podrodziny – jabłkowe (Maloideae) (tabela 8.2).

Sanok 59/90. Fragment plecionki pochodzącej z obiektu 1295/59 wykonanej z wikliny. Skala: 2 mm (1), 0,5 mm (2-3), 200 μm (4), 50 μm (5-6). Zdjęcia: K. Stachowicz (1-3); Mikrofotografie: M. Moskal-del Hoyo (4-6)

Najwięcej fragmentów znaleziono w paleniskach (obiekty 635/60 i 88/59), przy czym palenisko 88/59 wyróżniało się również największą różnorodnością taksonomiczną – odnotowano tam siedem taksonów, oznaczonych jako minimalna ich liczba. Wszystkie taksony z tego paleniska pojawiły się w pierwszych 42 analizowanych fragmentach. W drugim palenisku (635/60), w którym zbadano 100 fragmentów węgli drzewnych, zidentyfikowano cztery taksony, również wszystkie obecne w pierwszych 40 fragmentach – ostatni takson pojawił się po analizie 37 fragmentów. W dwóch pozostałych obiektach, z których przeanalizowano po 80 fragmentów, oznaczono po trzy taksony, przy czym wszystkie zostały znalezione w pierwszych 12 analizowanych fragmentach.

Sanok 59-60. Wybór węgli drzewnych. 1. Alnus sp., przekrój poprzeczny (a), przekrój podłużny promieniowy (b), przekrój podłużny styczny (c), obiekt 727/60; 2. Fagus sylvatica, przekrój poprzeczny, obiekt 727/60; 3. Corylus avellana, przekrój poprzeczny (a), przekrój podłużny promieniowy (b), feature 88/59; 4. Carpinus betulus, przekrój poprzeczny (a), przekrój podłużny styczny (b), obiekt 513/59. Skala: 500 μm (2), 300 μm (1a, 4a), 200 μm (3a), 100 μm (1b, 1c, 4b), 50 μm (3b). Mikrofotografie: M. Moskal-del Hoyo

We wszystkich obiektach natrafiono na drewno gałęziowe, które zostało wyróżnione na podstawie układu przyrostów rocznych obserwowanych na przekroju poprzecznym (Schweingruber et al. 2006). Najwięcej tego typu drewna odnotowano w palenisku z okresu wpływów rzymskich (635/60), choć drewno gałęziowe występowało też często w pozostałych paleniskach oraz w piecu. W każdym z palenisk oraz w piecu na stanowisku znaleziono fragmenty węgli drzewnych, w których widoczne były ślady działalności grzybów i insektów drewnojadów (tabela 8.2). Świadczy to o wykorzystywaniu i spalaniu drewna zbutwiałego, prawdopodobnie częściowo zbieranego w postaci chrustu (Moskal-del Hoyo et al. 2010).

Dyskusja i podsumowanie

Największą różnorodność taksonomiczną w materiale karpologicznym zanotowano w obiekcie 1295/59. Znalezione tam rośliny, zgodnie z dzisiejszym podziałem fitosocjologicznym (Matuszkiewicz 2001), mogły rosnąć w różnych zbiorowiskach, opanowując różnorodne siedliska. Wyróżniono wśród nich te, które mogą rozwijać się na polach uprawnych, siedliskach ruderalnych, łąkach i murawach kserotermicznych. W materiale wystąpiły również gatunki charakterystyczne dla siedlisk wilgotnych, a także związane z ekosystemami leśnymi (Matuszkiewicz 2001). Ogólny stan zachowania materiału archeobotanicznego budzi wątpliwości co do jego jednoczasowości z obiektem i istnieje możliwość, że jest to materiał przemieszany, np. w wyniku procesów postdepozycyjnych. Niewykluczone także, że nagromadzenie tego materiału może wynikać z dłuższej ekspozycji obiektu, co umożliwiło dostanie się do niego diaspor z różnych siedlisk i w różnym stanie zachowania. Bez przeprowadzenia datowania radiowęglowego odkrytych szczątków roślinnych analiza archeobotaniczna nie pozwala na określenie, czy materiał jest współczesny obiektowi.

Na podstawie szczątków roślinnych trudno jednoznacznie określić pierwotną funkcję obiektu 1295/59. Istnieje możliwość, że znalezione w nim resztki roślinne oraz inne materiały, w tym bogaty zbiór fragmentów ceramiki i kości zwierzęcych, mogą być związane z wtórnym wykorzystaniem obiektu, np. jako śmietniska. Wstępna interpretacja obiektu wskazuje na jego funkcję jako roszarni lub moczydła, co sugeruje obecność drewnianych elementów płotu lub kosza z plecionką, które odgradzały wnętrze obiektu. Choć na podstawie cech anatomicznych drewna nie jest jednoznacznie możliwe stwierdzenie, czy plecionka została wykonana z drobnych gałązek wierzby czy topoli, na podstawie danych etnograficznych można jednak przypuszczać, że plecionka była wykonana z wikliny.

W pozostałych obiektach, jedynie w jamie z okresu lateńskiego znaleziono zwęglone szczątki roślin inne niż drzewa i krzewy. Może to wynikać z funkcji poszczególnych obiektów, ponieważ w większości przypadków są to paleniska i piec – konteksty mniej sprzyjające zachowaniu materiałów karpologicznych. Ciekawym znaleziskiem jest ość ostnicy, rośliny rosnącej w zbiorowiskach muraw kserotermicznych, stepopodobnych lub w widnych lasach. W materiałach archeobotanicznych często znajdują się pozostałości kłosków, ziarniaków czy ości ostnicy, choć najwięcej danych pochodzi z neolitu i z okresu epoki brązu (Bieniek and Pokorny 2005; Moskal-del Hoyo et al. 2017, 2018). Ość ostnicy wyróżnia się poprzecznymi skręceniami, na przemian wgłębionymi i wypukłymi (ryc. 8.1: 1), co odróżnia ją od ości owsa, z którymi bywa mylona. Ziarniaki ostnicy są jadalne, a całe rośliny mogły być wykorzystywane jako materiał izolacyjny, do produkcji mat, a także jako ozdoba (Mueller-Bieniek, Nalepka 2010). Niektórzy badacze interpretują ostnicę jako przedmiot luksusowy, który mógł być transportowany na duże odległości (Bakels 1992). Jednak na podstawie pojedynczego znaleziska nie można jednoznacznie określić, jaką funkcję pełniła ostnica na tym stanowisku. Nie wiadomo, czy murawy, z których pochodziła, znajdowały się w pobliżu osady i były wykorzystywane przez jej mieszkańców. Możliwe jest, że fragmenty trafiły do osady przypadkowo, np. przyniesione na odzieży lub sierści zwierząt, bądź pochodziły z dalekiego transportu i były wykorzystane w celach ozdobnych.

Węgle drzewne zachowane na stanowiskach archeologicznych dostarczają cennych danych o charakterze etnograficznym i paleośrodowiskowym (np. Chabal 1997; Asouti, Austin 2005; Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005; Moskal-del Hoyo 2014, 2021). Ze względu na ograniczoną liczbę prób materiały pochodzące ze stanowiska archeologicznego w Sanoku stanowią głównie źródło informacji paleoetnograficznych o użytkowaniu drewna jako opału. Zazwyczaj węgle drzewne z palenisk i pieców charakteryzują się często niewielką różnorodnością taksonomiczną, co wynika z nadreprezentacji kilku taksonów, będących pozostałością po jednorazowym lub ostatnim użyciu drewna. Przykładem tego są dwie próby, które zawierają różną objętość węgli drzewnych, ale tylko trzy taksony określone jako minimalna liczba taksonów: obiekt 94/59 (180 ml) oraz obiekt 513/59 (40 ml). W próbie z obiektu 635/60 również napotkano liczne węgle drzewne (90 ml), jednak zidentyfikowano cztery taksony. Z kolei w próbie o niewielkiej objętości (ok. 15 ml) z obiektu 88/59 znaleziono aż siedem taksonów. Wystąpienie tych taksonów wśród stosunkowo drobnych fragmentów węgli drzewnych może sugerować, że nie mamy do czynienia z wynikiem jednorazowego lub ostatniego spalania. Może to wskazywać, że obiekt ten funkcjonował przez dłuższy czas, umożliwiając zbieranie drewna różnych rodzajów w różnych okresach użytkowania.

Niewielka liczba przebadanych obiektów pod kątem składu taksonomicznego węgli drzewnych nie pozwala na pełną charakterystykę zwyczajów związanych z wyborem drewna używanego jako opał ani na dokładny opis charakterystyki pobliskich zbiorowisk leśnych. W celu uzyskania pełniejszego obrazu konieczne jest rozszerzenie materiału źródłowego. W obiektach z okresu rzymskiego najczęściej występowały pozostałości buka i grabu, co ma znaczenie dla poznania rozwoju szaty roślinnej, gdyż oba drzewa reprezentują najpóźniej migrujące gatunki na dzisiejszych ziemiach polskich (Latałowa et al. 2004; Ralska-Jasiewiczowa et al. 2004). Uważa się jednak, że jeszcze przed okresem wpływów rzymskich zakończyły się przemiany zachodzące w drzewostanach, zmierzające do wytworzenia zbiorowisk leśnych w typie współczesnych gradów i buczyn, w których oba gatunki odgrywają ogromną rolę (Ralska-Jasiewiczowa 2004). Oba gatunki potwierdzono także na innych stanowiskach z okresu wpływów rzymskich w południowej i południowo-wschodniej Polsce (Lityńska-Zając 1997). Można zatem sądzić, że w okolicach Sanoka występowały lasy z udziałem buka i graba, gdyż najprawdopodobniej na opał wykorzystywano drewno pochodzące z lokalnych lasów rozwijających się w pobliżu stanowiska. Wstępne dane wskazują jednak, że zbierano drewno również innych rodzajów i o zróżnicowanej wielkości. Stosunkowo dużą część stanowiło drewno krzewów i małych drzew, w tym drzew owocowych z podrodziny jabłkowych, których szczątki zanotowano w dwóch obiektach.

Literatura

Asouti E., Austin P.
2005 Reconstructing Woodland Vegetation and its Exploitation by Past Societies, based on the Analysis and Interpretation of Archaeological Wood Charcoal Macro-Remains, „Environmental Archaeology” 10, s. 1–18.

Bakels C.
1992 Fruits and seeds from the Linearbandkeramik settlement at Meindling, Germany, with special reference to Papaver somniferum, „Analecta Praehistorica Leidensia” 25, s. 55–68.

Cappers R.T.J., Bekker R.M., Jans J.E.A.
2012 Digital Seed Atlas of the Netherlands. Groningen Archaeological Studies, Groningen.

Chabal L.
1997 Forêts et sociétés en Languedos (Néolithic final, Antiquité tardive). L´athracologie, méthode et paléoécologie, Paris.

Bieniek A., Pokorny P.
2005 A new find of macrofossils of feather grass (Stipa) in an Early Bronze Age storage pit at Vlineves, Czech Republic: local implications and possible interpretation in a Central European context, „Vegetation History and Archaeobotany” 14, s. 295–302.

Kulpa W.
1974 Nasionoznawstwo chwastów, Warszawa.

Latałowa M., Ralska-Jasiewiczowa M., Miotk-Szpiganowicz G., Zachowicz J., Nalepka D.
2004 Fagus sylvatica L. – Beech [w:] M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madeyska, H.E. Wright Jr., Ch. Turner (red.), Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, Kraków, s. 95–104.

Lityńska-Zając M.
1997 Roślinność i gospodarka rolna w okresie rzymskim, Kraków.

Lityńska-Zając M., Wasylikowa K.
2005 Przewodnik do badań archeobotanicznych, Poznań.

Matuszkiewicz W.
2001 Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, [w:] J.B. Faliński (red.), Vademecum Geobotanicum 3, Warszawa.

Moskal-del Hoyo M.
2014 Medieval charcoals from the Kokotów site 19 (gm. Wieliczka) – some remarks on the sampling method and interpretation of the anthracological assemblages, „Sprawozdania Archeologiczne” 66, s. 155–176.
2021 Archeobotanika, [w:] A. Kurzawska, I. Sobkowiak-Tabaka (red.), Mikroprzeszłość. Badania specjalistyczne w archeologii, Poznań, s. 31–66.

Moskal-del Hoyo M., Mueller-Bieniek A., Alexandrowicz W.P., Wilczyński J., Wędzicha S., Kapcia M., Przybyła M.M.
2017 The continuous persistence of open oak forests in the Miechów Upland (Poland) in the second half of the Holocene, „Quaternary International” 458, s. 14–27.

Moskal-del Hoyo M., Wachowiak M., Blanchette R.A.
2010 Preservation of fungi in archaeological charcoal, „Journal of Archaeological Science” 37 (9), s. 2106–2116.

Moskal-del Hoyo M., Wacnik A., Alexandrowicz W.P., Stachowicz-Rybka R., Wilczyński J., Pospuła-Wędzicha S., Szwarczewski P., Korczyńska M., Cappenberg K., Nowak M.
2018 Open country species persisted in loess regions during the Atlantic and early Subboreal phases: New multidisciplinary data from southern Poland, „Review of Palaeobotany and Palynology” 253, s. 49–69.

Mueller-Bieniek A., Nalepka D.
2010 Czy znaleziska ostnicy (Stipa sp.) z neolitu południowych Kujaw świadczą o istnieniu muraw kserotermicznych w optimum klimatycznym?, [w:] H. Ratyńska, B. Waldon (red.), Ciepłolubne murawy w Polsce, stan zachowania i perspektywy ochrony, Bydgoszcz, s. 235–248.

Okońska-Bulas M., Bulas J.
2024 Osada z młodszego i późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów ze stanowiska Sanok 59-60, [w:] M. Mazurek, A. Sznajdrowska-Pondel (red.), Sanok 58 i 59-60 – kompleks stanowisk z epoki brązu i epoki żelaza w dorzeczu górnego Sanu, Rzeszów, w tym tomie.

Ralska-Jasiewiczowa M.
2004 Late Holocene, [w:] M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madeyska, H.E. Wright, Ch. Turner (red.), Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, Kraków, s. 405–409.

Ralska-Jasiewiczowa M., Miotk-Szpiganowicz G., Zachowicz J., Latałowa M., Nalepka D.
2004 Carpinus betulus L. – Hornbeam, [w:] M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madeyska, H.E. Wright Jr., Ch. Turner (red.), Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, Kraków, s. 69–78.

Rutkowski L.
1998 Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej, Warszawa.

Schweingruber F.H.
1990 Anatomie Europäischer Hölzer, Bern-Stuttgart.
2021 Anatomie Europäischer Hölzer- Anatomy of European Woods, Remagen.

Schweingruber F.H., Börner A., Schulze E.-D.
2006 Atlas of Woody Plant Stems. Evolution, Structure, and Environmental Modifications, Berlin-Heidelberg.

<<< Poprzedni

Spis treści

Następny >>>