O archeologii

Czym jest archeologia?

Archeologia jest nauką badającą dawne dzieje człowieka na podstawie materialnych pozostałości jego działalności. To odróżnia ją od historii, która bada te dzieje na podstawie dokumentów pisanych. Podstawową metodą pozyskiwania źródeł są wykopaliska archeologiczne. Pracom wykopaliskowym w terenie towarzyszy jednak zawsze praca naukowa w pracowni, bibliotece oraz laboratorium. Badanie przeszłości przez archeologa ma w sobie coś z pracy detektywa i fakt ten niewątpliwie przyczynił się do rozpowszechnienia romantycznego obrazu pracy archeologa, utrwalonego przez utwory popkultury. Można wskazać przykłady w literaturze (np. Agata Christie), grach komputerowych (Lara Croft i Tomb Raider), serialach telewizyjnych i filmach kinowych (seria z Indiana Jonesem w reżyserii Stevena Spielberga czy Wykopaliska Simona Stone’a). Niezależnie od tego, jak dalece wspomniane przykłady odbiegają od rzeczywistości, ukazują one jednak podstawową prawdę, iż archeologia może być ekscytującą przygodą w odkrywaniu wiedzy o przeszłości naszych przodków.

Ponieważ archeologia jest nauką zajmującą się badaniem działalności człowieka, przyjmuje się, że cezurą są najstarsze wytwory ludzkie w postaci przedmiotów kamiennych. Wraz z rozwojem technik wykopaliskowych i rozszerzeniem zakresu zainteresowań archeologów, tradycyjny podział najdawniejszych dziejów człowieka na: epokę kamienia, epokę brązu i epokę żelaza, został rozszerzony. Archeolodzy zainteresowali się bowiem okresem średniowiecza i epoką nowożytną. W ostatnich latach obserwujemy również dynamiczny postęp w kierunku objęcia badaniami także czasów współczesnych. Przykładami takich badań są wykopaliska na stanowiskach zachowujących pozostałości z okresu pierwszej i drugiej wojny światowej, jak również na terenie obozów koncentracyjnych w Auschwitz-Birkenau czy Krakowie-Płaszowie. Mimo wspomnianych zmian zasadniczy warsztat badawczy archeologa polegający na prowadzeniu wykopalisk i pozyskiwaniu w ten sposób źródeł pozostaje wspólny dla wszystkich epok.

Rzeszów, ulica 3 Maja – archeolog eksplorujący pochówek na cmentarzu przy kościele farnym (fot. T. Tokarczyk)	Kościół Wniebowzięcia NMP w Rzeszowie – badania archeologiczne w kryptach świątyni (fot. M. Jabłkowski)

Periodyzacja i podziały archeologii

Omawiając działy archeologii na początku należy po krótce przedstawić podstawową periodyzację dziejów człowieka. Już w XVII wieku Christoph Keller, profesor Uniwersytetu w Halle zaproponował podział dziejów świata na trzy główne epoki: starożytność, średniowiecze i nowożytność. W 1836 roku duński uczony Christian Jürgensen Thomsen wprowadził do nauki system trzech epok prehistorycznych: epokę kamienia, epokę brązu i epokę żelaza. W kolejnych latach podział ten modyfikowano, np. w 1865 roku w obrębie epoki kamienia rozróżniono paleolit i neolit. W chwili obecnej funkcjonuje kilka różnych schematów periodyzacji dziejów ludzkości. Wśród najbardziej powszechnych i ogólnych wymienić należy podział przyjęty w świecie chrześcijańskim, dzielący historię na czasy przed narodzinami Chrystusa (before Christ) i po Chrystusie (niekiedy pojedyncze lata oznacza się jako „roku Pańskiego” – Anno Domini – AD), czy też „przed naszą erą” (p.n.e.) i „naszej ery” (n.e.). Z kolei obowiązujący obecnie schemat chronologiczny stosowany w polskiej archeologii jest następujący:

1. epoka kamienia:
   • starsza epoka kamienia (paleolit);
   • środkowa epoka kamienia (mezolit);
   • młodsza epoka kamienia (neolit).
2. epoka brązu (z wydzielonymi 5 okresami: wczesna, starsza, środkowa, młodsza oraz późna).
3. epoka żelaza:
   • wczesna (tzw. okres halsztacki i starszy okres przedrzymski, zwany również lateńskim);
   • środkowa (tzw. młodszy okres przedrzymski wraz z okresem rzymskim);
   • młodsza (okres wędrówek ludów).
4. epoka średniowiecza:
   • wczesne średniowiecze;
   • późne średniowiecze.
5. epoka nowożytna (okres staropolski).
6. epoka współczesna.

Poza podziałem chronologicznym wynikającym ze specjalizacji i zainteresowań poszczególnych badaczy, wyróżnić można inne linie podziału dyscypliny, których wyznacznikiem jest specyficzna metoda badań lub ich przedmiot. I tak wyróżniamy:

• archeologię lotniczą – wykorzystującą zdjęcia lotnicze wykonane przy pomocy środków latających (balon, helikopter, samolot, szybowiec, paralotnia);
• archeologię podwodną i morską – prowadzącą badania pod wodą lub na obszarach wodnych (morza, jeziora, rzeki);
• archeologię eksperymentalną – zajmującą się doświadczeniami, np. w zakresie wytwarzania narzędzi krzemiennych, wytopu żelaza;
• archeologię miejską/archeologię miast – zajmującą się badaniami w historycznych ośrodkach miejskich;
• archeologię gospodarczą lub przemysłową – zajmującą się zagadnieniami związanymi z gospodarką
  i przemysłem;
• archeologię funeralną – zajmującą się badania nad zagadnieniami związanymi z obrządkiem pogrzebowym;
• archeologię architektury – głównym jej przedmiotem badawczym są relikty architektury;
• archeologię osadniczą – obejmującą zagadnienia związane z osadnictwem;
• archeologię wojenną i sądową – dotyczącą badań związanych z konfliktami zbrojnymi, masowymi mordami, ponadto wykorzystywaną w kryminalistyce;
• archeobiologię, archeozoologię – dotyczącą badań szczątków roślinnych i zwierzęcych wykorzystywanych przez człowieka w pradziejach i czasach historycznych.

Rzeszów, ul. Kościuszki. Archeolodzy eksplorujący dawną nawierzchnię drewnianej drogi. Przykład badań w przestrzeni miejskiej (fot. P. Kocańda)	Krypty kościoła Wniebowzięcia NMP w Rzeszowie – antropolog podczas oględzin pochówków (fot. P. Kocańda)

Badania archeologiczne i ich rodzaje

Podstawową metodą badawczą w archeologii, która prowadzi do odkrycia, rozpoznania, udokumentowania i zabezpieczenia zabytku archeologicznego są badania archeologiczne. Wyróżnić możemy następujące ich rodzaje:

1. badania powierzchniowe – polegające na wnikliwej obserwacji powierzchni terenu i zbieraniu występujących na niej zabytków takich jak: ceramika naczyniowa, kafle, narzędzia krzemienne. Badania powierzchniowe stanowią często etap rozpoznawczy przed właściwymi wykopaliskami archeologicznymi.
2. badania wykopaliskowe – główny i najpowszechniej wykorzystywany sposób pozyskiwania danych archeologicznych polegający na zakładaniu wykopów i ich eksploracji. Jest to także najbardziej inwazyjna metoda badawcza, która powoduje bezpowrotne zniszczenie części lub całości stanowiska archeologicznego. Dzielimy je na:
   • stacjonarne, systematyczne – realizowane przez instytucje badawcze (np. uniwersytety, muzea), zmierzające do wyjaśnienia jakiegoś problemu badawczego, z wykorzystaniem pełnego zakresu prac eksploracyjnych i dokumentacyjnych oraz analizy źródeł;
   • wyprzedzające, przedinwestycyjne – podejmowane w przypadku, gdy stanowisko archeologiczne znajduje się na obszarze objętym inwestycją budowlaną lub innym działaniem zmierzającym do zmiany sposobu użytkowania terenu, mogącym doprowadzić do zniszczenia lub naruszenia zabytku;
   • ratownicze – dochodzi do nich, gdy stanowisko archeologiczne zagrożone jest zniszczeniem w najbliższej przyszłości z przyczyn, których nie dało się wcześniej przewidzieć np. zabytek archeologiczny może ulec zniszczeniu wskutek czynników naturalnych (np. erozja, osuwiska) lub antropogenicznych, wśród których powszechnym zjawiskiem jest rabunkowa eksploracja stanowiska przez poszukiwaczy skarbów lub działalność budowlaną;
   • interwencyjne – podejmowane w doraźny i niezaplanowany sposób w związku z niespodziewanym odkryciem zabytku archeologicznego, na przykład znalezienia zniszczonych grobów, skarbu, wymagających bardzo szybkiego przebadania.
3. badania sondażowe – pod względem metodyki nie odbiegają od tradycyjnych badań wykopaliskowych, różnica polega jedynie na ograniczonym zakresie przestrzennym a prace te mają na celu ustalenie obecności reliktów archeologicznych, ich charakteru oraz potencjalnego zasięgu, co jest istotne przykładowo przy określaniu granic stanowiska, wyznaczeniu zakresu niezbędnych stanowisk, czy też potwierdzeniu wyników badań powierzchniowych;
4. badania nieinwazyjne – umożliwiają odkrycie, rozpoznanie i udokumentowanie zabytku archeologicznego bez ingerencji w gruncie, powodującej zakłócenie lub zniszczenie układu stratygraficznego oraz znajdujących się pod ziemią obiektów i konstrukcji, przez użycie w tym celu archeologii lotniczej i teledetekcji satelitarnej oraz metod geofizycznych (georadarowej, elektrooporowej, magnetycznej);
5.  nadzór archeologiczny („badania w trybie nadzoru”) – nie jest czynnością badawczą, zalicza się go do kategorii badań przedinwestycyjnych a polega on na stałej obserwacji prac ziemnych wykonywanych podczas realizacji inwestycji i ich wstrzymaniu w przypadku odkrycia obiektów archeologicznych, warstw kulturowych lub zabytków ruchomych.

Wszystkie wyżej wymienione rodzaje badań archeologicznych zawsze poprzedzone są etapem przygotowawczym, polegającym na wykonaniu niezbędnych kwerend archiwalnych i historycznych, zapoznaniem się z literaturą oraz stanem badań, a także, jeżeli jest to konieczne, sporządzeniem odpowiednich planów pomiarowych, geodezyjnych, sytuacyjno-wysokościowych. W trackie realizacji badań archeologicznych każdy archeolog zobowiązany jest do prowadzenia niezbędnej dokumentacji, w skład której m. in. wchodzą:

• dokumentacja opisowa (dziennik polowy badań, karty jednostek stratygraficznych, inwentarze i rejestry zabytków),
• dokumentacja graficzna (rysunki obiektów, poziomów i profili wykopów w skali 1:20),
• dokumentacja fotograficzna wszystkich odkrytych elementów oraz dokumentacja pomiarowa,
• dokumentacja cyfrowa, związana z nowoczesnymi metodami badawczymi, prowadzonymi przy pomocy urządzeń elektronicznych.
• Pozyskane w czasie prac zabytki archeologiczne muszą być odpowiednio oczyszczone, posegregowane, opisane i zabezpieczone.

Badania nieinwazyjne z wykorzystaniem magnetometru (fot. P. Kocańda 2022)

Czym są zabytki archeologiczne?

W świetle Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [Dz. U. 2024.1292 t.j.] zabytek archeologiczny to zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem. W świetle przytoczonej definicji zabytki archeologiczne dzielimy na ruchome i nieruchome. Te pierwsze to wszelkiego rodzaju przedmioty wykonane przez człowieka i służące mu w życiu codziennym. Pogrupować je możemy według ich funkcji oraz surowca z jakiego zostały wykonane. W przypadku pierwszej kwalifikacji wyróżnimy:

• ceramikę naczyniową (kuchenną i stołową);
• ceramikę budowlaną (cegły, dachówki, kafle piecowe);
• uzbrojenie obronne i zaczepne;
• ozdoby i przyrządy kosmetyczne;
• monety i inne środki płatności;
• resztki pożywienia, w tym kości zwierzęce;
• części ubioru;
• narzędzia rolnicze i przemysłowe, w tym również wykonane z kamienia i krzemienia;
• zabawki dziecięce;
• przedmioty kultowe;
• wyposażenie i dary grobowe;
• elementy wyposażenia domów, w tym meble;
• pojazdy, łodzie i statki;

Znacznie częściej stosowany, a jednocześnie bardziej uniwersalny jest podział według surowca z jakiego zabytek został wykonany. W oparciu o to kryterium zabytki ruchome podzielimy na:

• wyroby kamienne i krzemienne, do których zaliczamy przede wszystkim narzędzia z epok paleolitu, neolitu i brązu;
• wyroby gliniane, obejmujące naczynia ceramiczne z różnych epok, kafle piecowe, dachówki, cegły, przęśliki i inne wytwory wykonane z gliny;
• wyroby szklane, obejmujące naczynia szklane, szyby okienne, paciorki;
• wyroby metalowe, wykonane zarówno z żelaza, jak i brązu oraz ich stopów (broń, ozdoby, narzędzia, monety), a także przedmioty wytworzone z metali szlachetnych (np. złota i srebra);
• wyroby skórzane: obuwie lub inne elementy stroju, przedmioty osobiste;
• wyroby drewniane;
• wyroby kościane, czyli zabytki wytworzone z kości lub poroża zwierząt, np. igły, szydła.
• wyroby inne, nie dające się zaklasyfikować do żadnej z powyższych kategorii, na przykład przedmioty z bursztynu.

Zabytki archeologiczne nieruchome to przede wszystkim ślady po większych konstrukcjach, obiekty archeologiczne oraz twory posiadające własną formę terenową. Z oczywistych względów zabytkami nieruchomymi będą wszystkie stanowiska archeologiczne. W związku z powyższym zaklasyfikujemy do nich:

• pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, w tym wszelkiego rodzaju obiekty mieszkalne, jamy zasobowe, studnie, konstrukcje domów, itd.;
• relikty działalności gospodarczej, artystycznej i religijnej, miejsca wydobycia i obróbki surowców, pozostałości młynów, foluszy, pieców garncarskich;
• cmentarzyska szkieletowe i ciałopalne;
• kurhany i inne kopce ziemne;
• grodziska;
• relikty architektury murowanej (ceglanej i kamiennej) mieszkalnej, obronnej, rezydencjonalnej i sakralnej.

Specyficzną kategorią zabytków archeologicznych są skarby, czyli zespoły przedmiotów, które miały dużą wartość dla ich właściciela. Mogą to być ozdoby, broń, monety, bryły szlachetnych kruszców oraz inne cenne surowce i półwytwory, które zostały ukryte, najczęściej w ziemi, dla zabezpieczenia przed ich utratą. Nigdy jednak, z różnych powodów, nie zostały odzyskane przez właściciela.

Przykłady zabytków ruchomych z badań archeologicznych na ulicy Kościuszki w Rzeszowie: 1, 3, 4, 5 – klamry do pasów; 2, 6 – klucze żelazne; 7 – naparstek; 8 – szpilka; 9 – plomba ołowiana; 10 – brązowe okucie; 11 – monety – boratynki; 12, 13 – szklane paciorki	Relikty murów Bramy Murowanej, ul. Grunwaldzka (fot. K. Drewniak)

Znaczenie odkryć archeologicznych

Archeologia jest dyscypliną nauki, która zajmuje się odtwarzaniem społecznej i kulturowej przeszłości człowieka w oparciu o pozyskane w czasie wykopalisk informacje i zabytki. W obecnych czasach archeolodzy dysponują bardzo precyzyjnymi metodami umożliwiającymi datowanie zabytków, jak również korzystają z pomocy innych dyscyplin takich jak geomorfologia, paleobotanika, palinologia, antropologia, antropozoologia, statystyka czy fizyka jądrowa, które dostarczają dodatkowych, cennych informacji dotyczących środowiska naturalnego oraz działalności człowieka. W oparciu o wszystkie dostępne informacje archeolodzy potrafią bardzo dokładnie odtworzyć dzieje danej społeczności, określić jej zasięg terytorialny oraz chronologiczny (np. poprzez wydzielenie tak zwanej kultury archeologicznej, czyli zespołu źródeł występujących na danym terytorium i w danym czasie), przedstawić niektóre aspekty życia codziennego, chociażby w zakresie obrządku pogrzebowego oraz wierzeń, sposobów pozyskiwania pożywienia, uprawianych roślin, hodowli zwierząt lub szeroko pojętej kultury materialnej. Archeologia pełni również bardzo ważną rolę w rekonstrukcji historii lokalnych społeczności. Jest to szczególnie istotne na przykład w kontekście średniowiecznej ludności wiejskiej i małomiasteczkowej.

Dla wielu ludzi archeologia i archeolog kojarzą się przede wszystkim z poszukiwaczem skarbów i przygód, penetrującym zaginione świątynie i uciekającym przed pułapkami lub uzbrojonymi przestępcami. W świadomości niektórych pokutuje również obraz archeologa, który blokuje ważne inwestycje i utrudnia pracę budowlańcom i inwestorom. Skojarzenia te mijają się jednak z prawdą i, niestety, szkodzą wizerunkowi archeologa, ponieważ jest on przede wszystkim badaczem przeszłości, ratującym dziedzictwo archeologiczne przez zniszczeniem. Trudno sobie obecnie wyobrazić, o ile uboższa byłaby nasza wiedza o historii, gdyby nie ciężka praca archeologów i ich odkrycia, zarówno te spektakularne, ale również te niemniej ważne, lokalne.

Cmentarz przy kościele farnym, ul. 3 Maja (fot. T. Tokarczyk)	Wczesnośredniowieczna jama przy Muzeum Okręgowym (fot. P. Kocańda)